जायाचें जग का असेंच?

“Doth then the world go thus, doth all thus move?” - W. Drummond

(वृत्त-शार्दूलविक्रीडित)

जायाचें जग का असेंच ? सगळें ऐसेंच का चालणें ?
ऐसा न्यायच का जगामधिं अम्हांलागीं सदा लाभणें ?
सर्वाला नियमीतसे दृढ असें ते हेंच का शासन ?
देवांनो ! असलेंच काय तुमचें सामर्थ्य द्या सांगुन ?            १

जे आत्मे अपनीतिच्या निबीड त्या धुंदीमुळें आंधळे
त्यांशीं अन्घ विधी सदैव करितो सख्यत्व कीं आपुलें;
ते कीं, आणिक हे सुनीति ! धरिती भक्ती तुझीयावरी
जाती लोटत वादळामधिं अहा ! ते जीर्ण पर्णांपरी !            २

सर्वांचा अवघ्या नियामक असे का हो कुठें ईश्वर ? –
तो आहे, मग सन्मनें हळळती दु:खामधें कां तर ?
नम्रत्वावरि हाय ! उद्धटपणा वर्चस्व कां तें करी ?
कां हो हाल तुटूनि हंत ! पडती निर्दोषितेच्यावरी ?            ३

(वृत्त-उपजाती)
बा धांव देवा ! तर ये त्वरेनें !
ही दुर्दशा थांबिव रे दयेनें;
वा, साधु आणीक असाधु यांचें
समप्रकर्षी युग आण साचें !


कवी - केशवसुत

कामान्धत्व

“ O me ! what eyes hath love put in may head” - Shakespeare

(वृत्त-शार्दूलविक्रीडित)

कामानें मजला अहो ! कुठुनि हे डोळे दिले कायसे ! –
वस्तूंची स्थिती ती खऱी न मजला योगें तयांच्या दिसे;
किंवा ते बघती खरें जर म्हणूं, कोठें पळाली मति?-
जी दे दोष मदीय नेत्रविषया, जाणूं कशी सत्य ती ?            १

खोटे नेत्र मदीय जें बघति तें आहे जरी सुन्दर,
तैसे तें न असे, म्हणोनि जग हे बोले बरें कां तर ?
ते नाहीं रमणीय हें जर खरें, आहे खरें हे तरी –
लोकांची नयनें तशीं न असती कामी जनाची खरी;            २

त्रस्तें जीं अवलोकनें, भरुनि जीं बाष्पांमुळें राहिलीं,
तथ्यालोकनदक्ष कामिनयनें व्हावींत तीं कोठलीं ?
माझ्या या नयनां दिसे न, म्हणुनी आश्चर्य नाहीं मुळीं,
आभ्राच्छादित तें बघूं न शकतो आदित्यही तो बळी.         ३

(वृत्त-इन्द्रवंशा)
व्यंगें प्रियेचीं बघतील, मोकळे
कामी जनाचे जर नेत्र राहिले,
म्हणूनि का आणुनि त्यांत आसवें,
ते धूर्त कामा ! करितोस आंधळे ?                              ४


कवी - केशवसुत
नोव्हेंबर १८८८

अहा पक्षी हे चित्र पक्ष याचें!

(जाति-दिंडी)

अहा पक्षी हे ! चित्र पक्ष यांचे !
पैल जाती निश्चिन्न वारिधीचे;
सुखी खग हो ! येवढें मला बोला,
पंख ऐसे मिळतील कधीं याला ?

जिचे तुलनेला जगीं नसे कोणी
अशी मम तूं चन्द्रिका रुपखाणी !
गडे चन्द्रे ! लागलों जर उडाया,
उन्हातान्हांतुनि झटूं कुठें जाया ?

न त्या कमलीं, किति जरी दिव्य झालें;
परी अगनग लंघुनी, मधुर बाले,
ओष्ठ तव, जे स्मित दावित मधून,
सखें! चुम्बुनि ते, सुखें मग मरेन !


कवी - केशवसुत
७ ऑगस्ट १८८८

जास्वंदीची फुलें आणि पारिजाताचीं फुलें

(वृत्त – इंद्रवज्रा)

पहिली :-

“मातींत खालीं पडणें तुम्हांला
कैसें रुचे, हे न कळे आम्हाला.
ही रक्तिमा स्वीय अम्ही, पहा रे,
शाखांवरी नाचवितों अहा रें!”

दुसरी :-

(वृत्त-उपजाती)
“ती रक्तिमा घेउनियां खुशाल
शाखांवरी सन्तत का रहाल ?
मरुन मातींतचि या पडाल,
अज्ञात ऐशा थडग्यांत जाल !

“भाळीं न तें या अमुच्या म्हणून
तो डौल शाखांवरला गणून –
खोटा, लिहाया थडग्यावरी तें
स्वनाम गन्धें झटतोंचि येथे !”


कवी - केशवसुत
- ६ ऑगस्ट १८८८

मदन आणि मदनिका

“Cupid and my Campaspe played At cards for kisses” & c. - J Lylye.

(दिंडी)
मदन आणि मदनिका प्रिया माझी
चुम्बनांचे कारणें सोंगट्यांही
खेळण्याला बैसलीं; तधीं गाजी
मदन जाऊं लागला हार पाहीं !                                 १

(शार्दूलविक्रीडित)
भाता आणि धनुष्य आणि शर ते त्यानें पणीं लाविले,
तैसे दोनहि चक्रवाक अपुले; सारे तिनें जिंकिले !
स्वोष्ठींच्या मग विद्रुमासि मुकला ! खालीं तयें टाकिला
गालींचाहि गुलाब नंतर भला, तोही तिनें जिंकिला !        २

(वृत्त-वसंततिलका)
तेव्हां हनूवरिल वर्तुळ त्या खळीला,
भाळावरील मग त्या स्फटिकप्रभेला
लावी यथाक्रम सुमेषु पुन: पणास;
जिंकून घे मदनिका सहसा तयांस !                          ३

(वृत्त-शार्दूलविक्रीडित)
वेडा होउनि लावुनी स्वनयनें दोन्ही तदा खेळला,
नेलीं तींहि तिनें; सुमेषु उठला होऊनियां अंधळा !
हा ! हा ! हे मदना ! तुझी जर हिनें केली अवस्था अशी,
व्हायाची न कळे हिशीं तर दशा आतां मदीया कशी !     ४


कवी - केशवसुत
२ मार्च, १८८८

किरातार्जुनीय –सर्ग १ ला

(वृत्त – शार्दूलविक्रीडित)

श्रीमत्कौरवराजराज्यशकटश्रीची प्रजापालनीं
कैशी वृत्ति असे ? – भली उलट वा ? वार्ता अशी काढुनी –
आणाया, द्विजवेष देउनि असा, होता दुरी प्रेषिला,
द्वैताख्यीं विपिनीं किरात फिरुनी धर्मांसि तो भेटला.              १

त्यानें नम्रपणें प्रणाम करुनी राजेश सन्मानिला,
शत्रूनें मग जिंकिलें धरणिला तें वृत्त तो ठाकला –
सांगायास, तयीं व्यथा नच मनीं त्याच्या उभी राहिली,
कांकी उक्ति हितेच्छू ते न वदती खोटी जरी चांगली.              २

दुष्टांचा करण्या विघात हृदयीं जो धर्म इच्छा धऱी,
एकान्तीं मग घेतली वनचरें त्याची अनुज्ञा शिरीं;
जीचा अर्थ उदार निश्चित तसा, वर्णी जिच्या माधुरी
बोलाया सरसावला मग अशी त्याचेसर्वे वैखुरी :-                 ३

“डोळे हेरचि होत हे नृपतिचे, यालागुनी राजया !
त्यांहीं त्यास बरें नसे ठकविणें, हें बोलणें कासया ?
तेव्हां साधु असाधु वा मम वचा सोसावया अर्हशी,
वाणी कारण दुर्लभा हितकरा चेतोहराही तशी.                   ४

“स्वामीला नच तो हितास कथितो, तो हो सखा कायसा?
मित्राचा हितवाद ऐकूनि न घे, स्वामी म्हणों तो कसा ? –
अन्योन्यां अनुकूल होऊनि सदा जे या जगीं नांदती
राजे आणि अमात्य, त्यांवरि करी ती राजलक्ष्मी रति.          ५

“तीं दुर्बोध निसर्गसिद्ध, चरितें कोठें नृपांची बरें!
राजन् ! मत्सम अप्रबुद्धमतिचीं कोठें बरें पामरें !
ऐसें हें असुनीहि गुप्त अरिची मी काढिली बातमी,
हा तों स्पष्ट प्रभावचि असे, ही बोलतों बात मी.                   ६

“तुम्हांपासुनि तो पराभव मनीं शंकी, जरी काननीं
तुम्ही राहतसां, सुयोधन जरी बैसे स्वराज्यसनी;
यालागूनि, दुरोदरीं मिळविली पृथ्वी, अतां इच्छितो
न्यायानें वश ती समग्र करण्या, गांधारिचा सुनु तो.             ७

“जिंकायास तुम्हांस तो खल सदा इच्छा धरुनी, जनीं
कीर्तीला पसरीतसे, निजगुणां कार्यी भल्या लावुनी;
मोठ्याशीं बरवे रिपुत्वहि खलस्नेहाहुनी फारसें,
ज्याअर्थी अति उन्नतीस सहसा लोकांस तें नेतसें.             ८

“कामद्यारि सहा हटें हटवुनी, वैवस्ततें घातली,
ती दुष्प्राप्यहि राज्यरीतिपदवी पावावयाची भली –
इच्छा तो धरुनी मनीं, अलसही टाकूनि, रात्रंदिन
नेमें वाढवितो पराक्रम, नयें वागोनि दुर्योधन.                  ९

“मृत्यांला अपुल्या निबद्धहृदयस्नेह्यांपरी लेखितो,
स्नेह्यांलाहि समान मान अपुल्या बंधूंसवें दावितो,
कौशल्यें निजबांधवां, दडवुनी सारी अहंभावना,
राजाहूनि अह्मी कमी नच, अशी लावी करूं कल्पना.          १०

“आसक्ती कवणावरीहि न कधीं तो ठेवितां फार ती,
चित्तीं किन्तु समानभक्ति धऱुनी, धर्मार्थकामांप्रती-
आराधी उचित क्रिया करुनियां, सारे गुणासक्त ते-
होती मित्र तिघे, परस्पर कसे व्हावेत ते बाधते ?             ११

“दानावांचुनि साम तें नच कधीं सम्पूर्ण त्याचें असे,
सत्काराविण दान तो नच कधीं लोकांमधीं देतसे,
स्फूर्तीला न कधीं तशी चढतसे तत्सत्क्रिया शालिनी,
पात्रांच्याचि जनांचिया गुणगुणें संबोधिल्यावांचुनी.            १२

“द्रव्यातें अभिलाषुनी न, अथ त्या क्रोधामुळें वा न, तो
राजांचा परि धर्मच स्मरुनियां, दुष्टां वशी दण्डितो;
धर्मातिक्रम केलियास, रिपुच्या पुत्राचियाही वरी,
न्यायाधीशजनीं असे कथियली तो तीच शिक्षा करी.           १३

“आत्मीयांस सभोवतीं निरवितो चाणाक्ष संरक्षणीं,
नि:शंकाकृतिला धरी वरिवरी, शंकी जरी तो मनीं;
कोणीं कार्य समाप्तिला मिळवितां, तो पारिसंतोषकें –
अर्पी, तत्कृतज्ञता पसरिती लोकांत तीं गायके.                १४

“योग्यायोग्य’ विचार पाहुनि, सदा पात्रीं अशा तो नरीं
सत्कारा सुचवावयास अपुल्या, नाना उपायां करी;
अन्योन्यांत, उपाय ते, करुनिया स्पर्धा जणूं सम्पदा –
देती आणुनियां चिरस्थिर अशा, दुर्योधनाला सदा             १५

“भूपांचे रथ आणि अश्व भिडती ज्यामाजि रात्रंदिन
तें दुर्योधनमन्दिराजवळचें ओलें असें अंगण;
गन्धें सातवणाचिया सदृश त्या दानोदकें, राजया!
भेटीदाखल धाडिले नरवरीं नागेन्द्र जे त्यांचियां !              १६

किंवा –
“भेटीदाखल धाडिले नरवरीं नागेन्द्र जे त्यांचिया;
गन्धें सातवणाचिया सदृश्य त्या दानोदकें, राजया !
ते दुर्योधनमन्दिराजवळचें ओलें असे अंगण,
भूपांचे रथ आणि अश्व भिडती ज्यामाजि रात्रंदिन !

“ भूय:कर्षण केलियाविण जिथें संपादिती कर्षण
सौकर्यं सगळीं पिकें विपुल, तो राजा ! नदीमातृक
मोठा कौरवदेश आक्रमितसे उत्कर्षसोपान रे,
ज्याची क्षेमकरें धुरा धरियली दुर्योधनाचे करें.               १७

“त्राणोपाय करुनि, तो हटवुनी बाधा दयावान् दुरी,
देशोत्कर्ष करी, म्हणूनि धवला कीर्ति स्वयें त्या वरी;
त्याचे सद्दुण पाहुनी द्रवुनियां चित्तामधें मेदिनी,
पान्हा त्या वसुमूर्तिला वसुमिषें ती सोडिते नन्दिनी.       १८

“ज्यांचे तेज विशेष, मान धन ज्यां, प्रख्यातही जे युधीं,
ज्यांची वृत्ति चळे न, सोडुनि न जे जाती स्वनाथा कधीं,
धन्वी यापरिचे सुयोधन धनें पूजीतसे तो बळी,
तेही तत्प्रिय साधण्या नरहरें ! देती जिवाचा बळी.          १९

“कर्तव्ये अपुलीं करुनि सगळी, हेरां भल्या योजुनी,
राजांच्या सगळ्या नृपा ! मसलती जो घेतसे जाणुनी;
उत्कर्षा करुनी हितास करिती ऐशीं फलें पाहुनी,
धात्याच्या परि गूढ त्या खटपटी याच्या, कळे हें जनी !    २०

“ त्याला सज्ज करावयास न कधी कोदंड तो लागला,
त्याचा सुन्दर चेहराहि न कधी कोपामुळें भंगला;
जैशीं तीं सुमभूषणें नरमणे ! त्याचीं तशीं शासनें
पृथ्वीचे पति सर्वही निजशिरीं घेती गुणांकारणें.            २१

“ज्याचें अप्रतिकार्य शासन, असा तो यौवराज्यावरी
स्वामी त्या नवयौवनोद्धत अशा दु:शासनाला करी;
भूपा! आणिक तो सदा, अनुमतें विद्वान पुरोधांचिया
यज्ञीं तृप्त करावया हुतवडा अर्पी हवि: संचया.              २२

“जीच्यांतील समस्त भूप नमुनी याला सदा वागती,
तो आवारिधी भूमि हा नियमितो आहे जरी स्मप्रति,
धाकानें तुझिया तरी झुरकते हा राजया ! अन्तरीं! -           
मोठ्यांची रिपुता निरन्तर अहो दुष्टावसना खरी !          २३

‘कोणी भाषणसंगतींत वदतां नामाप्रती तूझिया
चित्ती आठवुनी विलक्षण अशा शौर्यासि पार्थाचिया,
ज्या दु:सह मन्त्रशब्द अहि तो ऐकूनि, हाही तसा
खाली घालूनि आनना व्यथित कीं होतो मनीं फारसा !    २४

किंवा –

(वृत्त – वंशस्थ)
“ कथाप्रसंगें तव नाम बोलतां
कुणीहि, आखण्डलसूनुशूरता
स्मरोनि, नम्रानन तो जळे मनीं,
सुदु:सहें मंत्रपदें जसा फणी.

(शार्दूलविक्रीडित)
“यासाठींच तुला अपाय करण्या आहे टपूनी बरें!-
जें कांही करणें असेल तुजला तें तूं पहा सत्वरें !
लोकांची वचनें जमा करित जे माझ्यापरी हिंडती,
वार्तायुक्तचि कुन्तिकायजवरा ! त्यांच्या गिरा राहती !”  २५

(वृत्त-वंशस्थ)
वदूनि हें, घेउनि पारितोषक,
निघूनि गेला वनवासिनायक;
रिघूनि कृष्णासदनीं, युधिष्ठिर
स्वबान्धवां तें वदला सविस्तर                              २६


कवी - केशवसुत
जून १८८७

नाही ज्यापरि डोंगळा कधिंहि तो गेला झणी साखरे

(वृत्त-शार्दूलविक्रीडित)

नाही ज्यापरि डोंगळा कधिंहि तो गेला झणीं साखरे,
नाहीं ज्यापरि चालला कधिंहि तो मार्जार साईकडे,
नाहीं कृष्ण कधींहि ज्यापरि सखे गेला दह्यांडीप्रत,
तैसा येइन मी समुत्सुक गडे तूझ्याकडे चालत!                १


भिक्षूनें निजदक्षिणा नच कधीं स्वीकारिली जेंवि की,
तत्पानें नच ज्यापरी धरियली गंगाजळी हस्तकीं,
हंसानें बिसिनी जशी व धरिली चंचूपटीं आदरें,
तैशी घेइन मी तुला निजकरीं तारे ! त्वरेनें बरें !               २


जैशी ती मलयानिलें न वनिका केव्हांहि आलिंगिली,
नाहीं ज्यापरि पर्वती कधिंहि ती धाराधरें वेष्टिली,
जैशी इन्द्रधनुष्करें उड्डुपथें मेघालि नाश्लेषिली,
आलिंगीन तशी तुला दृढ उरीं गे मंजुळे ! चांगली.             ३

मद्यासक्त नरें जशी नच कधीं कान्ते ! कुपी झोंकिली,
भृंगानें अथवा जशी कमलिनी नाहीं कधी चोखिली,
राहूनेंहि न सेविली सखि ! सुधाधारा जशी सत्वर,
तैशी सेविन गोड ओष्ठवटिका तूझी गडे ! सुन्दर.              ४


कवी - केशवसुत

स्फुट

(वृत्त – शार्दूलविक्रीडित)

हें हो चम्पकपुष्प रम्यहि जसें वर्णें सुगन्धें भलें,
ऐसें ऐसुनि कां बरें अलिवरें धिक्कारुनी त्यागिले? –
ही तों सत्य रसज्ञवृत्तिच असे, बाह्यांग त्या नावडे,
कौरुप्यींहि जरी वसे मधुरता तच्चित तेथें जडे!                     १

(वृत्त-पंचचामर)
करी द्विरेफ पद्मिनीवरी विहार हो जरी,
वरीहि पुष्पवाटिका तशा रसालमंजरी,
करीरपुष्प शुष्कही रसार्थ चाखितो तरी,
वरी रसज्ञलोकवृत्ति सूचवी जनान्तरीं.                               २

(वृत्त-शार्दूलविक्रीडित)
या पुष्पावरुनी तयावरि असा अस्वस्थ गुंजस्वर
आलापीत फिरे, परी न रुचुनी ये तोंचि पद्मांवर,
त्यांते स्वाधिन जाणुनी करिशिरीं दानोदका पातला,
तो भुंगा विषयिस्थितीस करितो कीं व्यक्त वाटे मला!              ३

(वृत्त-मंदाक्रांता)
जैसा तैसा नवयुवतिहृन्मन्दिरीं कामदेव
वागूं लागे, हळुहळु तसा हट्ट काठिन्यभाव –
दुरी सारी तिथुनि, मग ते राहण्याला स्तनांत
येती, अर्थात कुच तरिच हे पीन काठिन्ययुक्त !                     ४

(वृत्त-शार्दूलविक्रीडित)
“ आहे येत शरांस फेंकित इथें धन्वी कुणी सत्वरी !
मित्रांनो ! जपुनी असा ! स्वहृदयें भेदूनि घ्या नातरी ! –“
झाले स्तब्ध असें जधीं परिसुनी ते सर्व भांबावुनी,
येतांना दिसली विलोलनयना त्यांना तधीं सरस्तनी !              ५

(वृत्त-स्रग्धरा)
ऐन्यामध्ये महालीं निरखित असतां रुपशृंगार बाला,
आला मागूनि भर्ता, पुढति बघुनिया बिम्बयोगें तयाला,
बिम्बाच्या बिम्बभावा विसरुनि सरली लाजुनी त्या मागें,
कान्तें तों आयती ती कवळुनि हृदयी चुम्बिली गाढ वेगें!            ६

(वृत्त – शिखरिणी)
घराला मी आलों अटन करुनी फार दिवशीं,
करांही कान्तेला हृदयिं धरिली मीं दृढ अशी;
तरी आश्लेषेच्छा पुरि न मम होवोनि म्हटलें –
‘विधीनें कां नाहीं मज कर बरें शंभर दिले?’                         ७

(वृत्त-शार्दूलविक्रीडित)
अन्योन्यांप्रत चुम्बुनी कितिकदां जायापती रंगलीं,
मर्यादा मग चुम्बनास करणें ही गोष्ट त्यां मानली,
तैं दन्तक्षतसक्त तीनच पणीं लावोनियां चुम्बनें,
सारीपाट तयीं भला पसरिला क्रीडावयाकारणे !                     ८

कमलिनीची ब्रम्हदेवास प्रार्थना :-
(वृत्त –शिखरिणी)

रसज्ञांचा राजा मधुप दिसतो श्यामल जरी,
मला आहे भारी प्रिय, धवल तो हंस न तरी;
बिसें भक्षी, पद्में अरसिक सवें तो कुसमुडी,
विधें ! तद्धस्तीं मत्कमल कधिंही बा न दवडीं.                      ९

लाह्यांवर कूट :-
तप्त पात्रिं कलिकाचया गडे
टाकितां, सुमनियुक्त तें घडे;
ती फुलें फणिकरास अर्पिलीं,
शेष तीं त्वरित मींच भक्षिलीं !                                      १०

(वृत्त-शिखरिणी)
अगा हंसा, चंचूमधिं विकसले पद्म धरुनी,
प्रमोदें डौलाने उडसिहि तसा नाचसि वनीं;
परी हास्यें कैसे विकल जन केले, बघ सख्या,
अली चैनींने त्वद्धत कमल सेवी म्हणुनियां !                      ११

(वृत्त-शार्दूलविक्रीडित)
‘हे ग सुन्दरि पत्‍नी ! काय पदरीं तूं आणिलें झांकुनी?’
‘कोठे काय?’ म्हणूनि ती वदतसे वक्षाकडे लक्षुनी
‘ही हीं दोन फळे!’ म्हणूनि पदरा पाडूनि आलिंगुनी,
वक्षोजां कवळोनि तो पुसतसे ‘आले गडे का मनीं?’                १२

(वृत्त –शिखरिणी)
हिमाद्रीचेमागें उदधिसम तें मानस दुरी,
तयामध्ये भृंगा ! विधिरथगण क्रीडन करी;
कुठे त्या ठायीचां तुज कमलिनीभोग मिळणे ? –
सरीं मार्गीच्या, त्या त्युजनि अभिलाषा, विहरणें !                १३

(वृत्त-शार्दूलविक्रीडित)
दृष्टीला दुरुनी गुलाब अमुच्या आकर्षितो लौकरी
जातां सन्निध त्याचिया रुतति तो कांटेहि अस्मत्करीं;
लोकीं रम्य तशीं सुखें झडकरी आम्हांस आकर्षिती,
भोगायास तयांस हो बिलगतां दु:खें अम्हां झोंबती.                १४

(वृत्त-शार्दुलविक्रीडित)
रात्री ते सुरतप्रबन्ध सुचुनी अभ्यासकाली बरे,
लागा पुस्तक हो तुम्ही वरिवरी चाळावयाला करें,
तों होवोनि जिन्यांत छुमछुम असा आवाज त्याच्या भयें
हस्तांतूनि सवेंचि पुस्तक गळो मेजावरी तें स्वयें !                 १५

पांथोक्ति – प्रत्युक्ति
(वृत्त-स्रग्धरा)
“कोणाची गे वनश्री नयनसुखद ही?” “मत्पतीची असे हे.”
“कां ऐशी शुष्क शोभाविरहित?” “अपरासक्त तो फार आहे.”
“त्यक्ता तापें जरी ही कुश परि रिझवी चित्त माझें स्वभावें.”
“ऐसें हो का जरि, त्वां तरि रसिकवरा ! स्वस्थ चित्तें रमावें !”    १६


कवी - केशवसुत

बायांनी धरुनी बळें

बायांनी धरुनी बळें प्रथम जी खोलीमधें घातली,
लज्जा व्याकुळ होउनी रडत जी कोनीं उभी राहिली,
तीचे अश्रु अळेंबळें पुसुनियां कोणी प्रयत्‍ने तिला.
घेऊनी कडिये असेल शयनीं नेण्यास तो लागला !                १

‘ये आता जवळी!’ म्हणोनि चुटकी देतो बरें हा कधीं,
ऐशी उत्सुक होउनी, पदर तो घेऊनि ओठामधीं.
शय्येसन्निध नाथ पाहत उगी लाजेमुळें बैसली,
कोणाची असतील लोलनयनें तीचेवरी लोभली !                  २

पानांच्या तबकांतुनी जवळच्या, ताम्बूल जो दीधला
कान्तेनें स्वकरें मुखांत दुरुनी, चावूनिं तो चांगला,
त्याचा भाग तिच्या मुखांत अपुल्या जिव्हेमुळें द्यावया,
कोणी घेत असेल पुष्टजघनी अंकावरी ती प्रिया !                 ३

लज्जा सोडुनि जी परन्तु विनयें अंकावरी बैसली,
हातांची रचिली तिनें पतिचिया कण्ठास हारावली,
तीचे उच्च कुचद्वया अपुलिया वक्षावरी दाबुनी,
कोणी पीत असेल ऐहिक सुधा वेगें तिला चुम्बुनी !              ४

केव्हा दन्त मुखावरी, स्तनतटीं केव्हा नखें रोवुनी,
गाढलिंगन देउनी, निजकरें श्रोणी जरा, तिम्बुनी,
केव्हां अंगुलि त्या हळू फिरवूनी अंकी स्वकान्तेचिया,
कोणी यत्‍न असेल तो करित ती कामोद्धता व्हावया!            ५

सान्निध्यांत पडो जराहि नच तें कान्तेचिया अन्तर,
यासाठी कचपाश सुंदर तिचा सोडूनियां सत्वर,
झाले केश सुरेख दीर्घ मग ते काळे तिचे मोकळे,
त्यांही घेत असेल कामुक कुणी बांधूनि दोन्ही गळे !            ६

कामानें जळतो परन्तु विरहें होउनि मी विव्हळ;
आहेना तुजला असाच सखये! जाळीत हा गे खळ ?
कैशी होशिल शक्त या रजनिला कंठावया सम्प्रति !
माझीही छळणूक तो करितसे कंटाळवाणी अति !               ७


कवी - केशवसुत
वृत्त - शार्दूलविक्रीडित
- पुणे, १८८७

जयाजीराव शिंदे व तुकोजीराव होळकर

ज्यांनी बाहुबले रणांत सगळे जिंकूनियां हो अरि
कीतींचे ध्वज आपुले उभविले या आर्यभूमीवरी,
त्यांचे पुत्र अम्हांस आज सहसा सोडूनिया चालतां.
खेदानें न रडे खरा कवण तो सांगा मराठा अतां?                १

राणोजी – परिसूनि नांवच अहो ज्याचें मराठा स्फुरे,
मल्हारी - परिसूनि नांवच अहो ज्याचें मराठा स्फुरे,
हा ! हा ! तत्कुलदीप हे विझुनियां गेले भले आज ना !
हा! हा! तत्कुलवृक्षगुच्छ बरवे कोमेजले आज ना!              २




कवी - केशवसुत
वृत्त - शार्दूलविक्रीडित
जुलै १८८६

जरी तूं ह्या येथें असतिस सखे सौख्यद मला

जरी तूं ह्या येथें असतिस सखे सौख्यद मला,
तुझ्या तेथें वा मी जरिहि असतों लोलुप तुला,
तरी खासें झालें कितिक मजला सांग असतें? –
दुरावूं, अन्योंन्यां कवळुनि, दिलें आम्हिं नसतें.              १

त्वरेनें त्या क्रिडा मग उजळित्या या रजनितें,
-सरेना जी खेपा करित असतां मी इथतिथें,
- तुला वा मच्चित्रें क्षण दिसवुनी लाजवुनियां,
पुन्हां तीं झांकोनी, छल तव करी जी समयिं या.            २

‘प्रिये’ ‘कान्ते’ हीं मी मधुर अभिधानें मग किती
श्रुतिद्वारें चित्तीं तव दवडिलीं जाण असतीं !
न वा ऐसें. – तीं मी लिहुनि निजदन्तीं त्वदधरीं,
तुवां तीं वाचाया मुकुर धरितों मी तव करीं !                ३

‘प्रिये’ ‘कान्ते’ ऐशा मधुर अभिधानांस अधुना
लिहावें मीं पत्रावर लकडिनें या अहह! ना?
परी तींही आतां अतितर सुटोनी थरथर
पुरीं हाताच्यानें नच करवती गे हरहर !                      ४

पुरीं हाताच्यानें नच करवतीं तीं प्रिय जरी,
न वा डोळ्यांच्यानीं क्षण बघवतीं तेंवि अपुरी;
पुसाया तीं इच्छीं परि कर धजेना म्हणुनियां
कराया सांगें तें स्वनयनजलांला रडुनियां !                  ५


कवी - केशवसुत
वृत्त – शिखरिणी
१८८६

मरणकाल

(याचे मूळ The Death Bed हे काव्य Thomas Hood याने आपल्या एका बहिणीच्या मरणसमयी लिहिले.)

आम्ही तीचें श्वसन रात्रभर सचिंत हो निरखियलें,
श्वसन तिचें मृदु मन्द जें अमुच्या कानीं पडलें –                १

अम्हां त्यामुळे, तीचे वक्षीं आयुष्याची लाट
हेलकावते खालवर, असें समजायाला वाट.                      २

तेव्हां आम्ही कितीतरी पण हलक्यानें बोलावें,
सावकाशही तसें भोंवती फिरतांना चालावें !                     ३

जाणों तीचें लांबवावया आयुष्य अम्हीं आपुल्या
अर्ध्या किम्बहुना सगळ्याही शक्ति तिला अर्पियल्या.          ४

अमुच्या आशांनी भीतीला खोटसाळ हो म्हटलें,
तसें आमच्या भीतींनींही आशांला ठरवियलें !                  ५

आम्हांला ती भासे मेली जेव्हां ती निजलेली,
आणि अहह ! निजलेली जेव्हां हाय! हाय! ती मेली.           ६

कारण, नंतर पहाट आली अंधुक उदास तैशी
आणि हिमाच्या वर्षावाने काकडलेली ऐशी,                     ७

शिव ! शिव ! तेव्हां स्तब्धें पक्ष्में तिचीं सर्वथा मिटलीं,
- तिची आमुचीहुनी निराळिच पहाट तेव्हां झाली!             ८


कवी - केशवसुत
जाति – साकी
मार्च किंवा एप्रिल १८८६

उगवत असलेल्या सूर्यास

उदयगिरिशिरीं या त्वत्तुरंगी खुरांहीं
तुडवुनि उडवीली धूलि ही जैशि कांही ! –
द्युति बघुनि अशी ती चित्त माझें रमून,
दिनकर! मज बोधी तूज गाया नमून !                  १

नव सुरुचिर वल्ली या हिमस्नात यांनी,
नव रुचिर लतांनी या हिमालंकृतांनीं,
स्मितसम सुमनांनी पूजितां तूज आतां,
फिरुनि फिरुनि भास्वन् ! वन्दितों तूज गातां.        २

कवळुनि करजालें भूमिलागूनि, लाल
विलसितरुचिभासें फेंकितां तूं गुलाल
विकसितततरुमालाकेशपंक्तींत तीचे,
स्तवुनि फिरुनि तूतें वन्दितों मी मरीचे !              ३

अनुकरण करीं मी गाउनी या खगांचें,
तदिव सुमनतांचें वन्दुनी या लतांचें,
अनुसरत असें ही हांसुनी पद्मिनींस,
शरण तुजसि आलों मी असा नम्र दास !             


कवी - केशवसुत
वृत्त - मालिनी
- ४-डिसेंबर १८८५

खिडकीकडे मौज पहावयास

(वृत्त –उपजावी)
मजा पहायास विलोल बाला
सौधांवरी काञ्चनयुक्त जाला
तयीं त्वरेनें लगटून येती,
राहोनि अन्य व्यवहार जाती.                   १

जाळीकडे एक जवें निघाली
कचांतली बन्धनमुक्त झालीं –
पुष्पें, न बांधूं सुचलें तियेस,
रोधी करें ती परि केशपाश.                     २

कोणी, सखी रंगवितां पदाला-
ओढून, ये तूर्ण पहावयाला
लीलागती विस्मरली सदाची,
अलक्तचिन्हें उठली पदाचीं!                    ३

एकांत जों अंजन लोचनांत –
घालूनि, घालूं म्हणते दुज्यांत,
तशीच तों धांवुनि ये गवाक्षीं
काडी करीं राहुनि कुड्मलाक्षी !                ४

कोणी गवाक्षीं निज दृष्टि फेंकी,
नावी त्वरेनें फिटली तिचे की,
हस्तें निर्‍या आकळुनीच ठाके,
नाभींत तत्कङ्कणकान्ति फाके !            ५

(वृत्त –इंद्रवंशा)
अन्या त्वरेंने उठली पहावया,
लागे पदांच्या स्खलनीं गळावया
ती ओविली जी पुरती न मेखला,
अंगुष्ठमूलीं गुणमात्र राहिला!                  ६

(वृत्त-वसंततिलका)
लोलाक्ष हे भ्रमर ज्यावरि शोभतात,
आहेहि आसवसुवास भरून ज्यांत,
त्या त्यांचिया सुवनीं खिडक्या भरूनी
गेल्या-जणूं सचविल्याच सरोरुहांनी !       ७


कवी - केशवसुत
- नोव्हेंबर १८८५                           

वियोगामुळें

कोणी सांप्रत लक्ष्य लावुनि जरा पाहील माझेकडे,
ध्यानाची निरखील पाठ तर तो निस्तेज माझ्या मुखीं;
देव्हार्‍यांत मनाचिया बसुनियां आहेस जी तूं सखी,
त्या तूझ्यावरी तें जडून रुसलें या बाह्य शून्या गडे !

नक्षत्रें, सुमने, सुवर्णनिधिही, मोत्ये, हिर्‍यांचे खडे,
सन्ध्या आणि उषा, नसे रविशशी, विद्युल्लताही निकी,
ऐसे दिव्य पदार्थ जोडुनि तुझ्या रूपास मी पारखीं;
सारेही दिसती फिके !--- तुजहुनी मातें सुधा नावडे !

माझ्या गे स्मरणीं तुझें गुण, मुखीं तीं इक्षुखंडें जशी,
होतीं नीरस तीं परी गुण सदा तुझे गोडीस देती सदा;
ज्या मत्क्लृप्ति तुझ्याविशीं, चघळितों त्या स्वांघ्रिं जैशीं मुलें;
तेणें रक्त मदीय आटत असे, निद्रा न येई मशीं !

उत्कष्ठा ह्रदयीं---मनोज्ञ तव ती पाहीन मूर्ति कदा ?
वेडापीरच जाहलों जिवलगे आहे वियोगामुळें !


 कवी - केशवसुत
वृत्त - शार्दूलविक्रीडित 
- १२-११-१८९८

कविच्या ह्रदयीं जसें गुंगती --

कविच्या ह्रदयीं जसे गुंगती कवितेचे मधु बोले,
किंवा गायकमतींत झुकती ताना त्या सुविलोल,
तसे माझिया अन्तर्त्यामीं तुझिया सौन्दर्याचे,
विकास हंसती सखे निरंतर, ह्रदयंगम जे साचे !

अलिच्या गुंजारावी जैशी मधुलोलुपता खेळे,
वसन्तशोभासक्ति ज्यापरी कोकिलगानीं डोले,
मदीय चित्तव्यापारीं तूं तशीच मधुरे बोल,
खेळत असशी; तेणें आहे भ्रमिष्ट मन्मन झालें !


कवी - केशवसुत
- साकी
-१८९८

पद्यपंक्ति

आम्हीं नव्हतों अमुचे बाप,
उगाच कां मग पश्चात्ताप ?
आसवें न आणूं नयनीं
मरून जाऊं एक दिनीं !

अमुचा पेला दुःखाचा
डोळे मिटूनी प्यायाचा,

पितां बुडाशीं गाळ दिसे,
त्या अनुभव हें नांव असे !
फेंकुनि द्या तो जगावरी,
अमृत होउ तो कुणातरी !

जें शिकलों शाळेमाजी,
अध्याह्रत ही टीप तयाः---
“ द्वितीय पुरुषीं हें योजीं,
प्रथम पुरुष तो सोडुनियां ! ”


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- १८९८

प्रीति आणि तूं

रानोमाळ कुठेंतरी तुजविणें मी हिंडतां वेंचिलीं,
कांहीं रम्य फुलें, परी झडकरी निर्माल्य माझ्या करी
झालीं मी विरहाग्नितप्त असल्यायोगें; गडें त्यापरी
ओसाडींत दिशांचिया भटकतां गाणीं मला काभलीं,

डोक्याच्या भ्रमणामुळें बिघडुती विक्षिप्त तीं जाहलीं;
हीं गाणीं कुसुमेंहि तीं परि दिलीं मीं टाकुनी का दुरी ?---
नाहीं !--- ठेवियलीं जपूनि असती अद्यापि गे सुन्दरी !
तीं मीं कां ?--- ह्रदयीं विचारुनि पहा--कां बुद्धि ही सूचली ?

कोणी तीं कचर्‍यावजा समजुनी टाकावया लागला,
त्यालागूनि निषेधिलें, न कथिला हेतू तरी मी तया,
तो हा कीं जर भेटलीस तर गे दावीन तीं मी तुला,
तेणें व्यक्त तुला न राहिल सखे हें एवढें व्हावयाः---

दुदैंवें तुज सोडुणि जरि दुरी लागे फिरावें मला.
प्रीती आणिक तूं---शिवाय न सुचे कांहीं मना माझिया !


कवी - केशवसुत
- शार्दूलविक्रीडित 
- मुंबई, २७ नोव्हेंबर १८९३

क्षणांत नाहीसे होणारे दिव्य भास

( कवि, चित्रकार आणि तानसेन यांस जीं अलौकिक स्वप्नें, ज्या दिव्याकृति आणि जे गंधर्वालाप भासमान होतात, अहह---त्यांपैकीं किती थोडे मात्र त्यांस आपल्या करामतींत गोंवून ठेवितां येतात बरें ! आत्माराम आणि आका कोण हें सांगावयास नकोच. )

आत्माराम सुखें वनामधुनि तो होता जरा हिंडत,
तों झाला बघता दुरूनि सहसा कोण्या सुमुर्तिप्रत;
तीच्यामागुनि मोहुनी हळुहळु जायास तो लागला,
“ आहे ही पण कोण ? ” या क्षणभरी प्रश्नावरी थांबला.

“ रम्भे १ ” “ उर्वशि गे ” तशींच दुसरीं जीं त्यास होतीं प्रियें
नामें, त्यांतिल घेउनि फिरूनि तॊ बाही त्वरेनें तिये;
ती कांहीं तरिही वळे न, बघुनी तो विस्मया पावला;
जातां सन्निध, “ हो नवीनचि अहा ! कोणी दिसे ” बोलला !

कांहीं नांव नवीन देउनि तिला जेव्हां तयें बाहिलें.
तों तीनें वळनी प्रसन्न वदनें त्याच्याकडे पाहिलें;
त्या रूपद्युतिनें दिपूनि नयनें निर्वाण तो पावला,
तों अन्तर्हित, दृष्टीचा विषय तो, एका क्षणीं जाहला !

आकाची इतुक्यांत हांक परिसे आत्मा, घराला वळे;
आकाच्या हुकुमांत, साक्ष अवघी ती विस्मरूनी, रूळे;
कोणेका दिवशीं तिथें फिरतां तो गोष्ट त्याला स्मरे,
तच्चितीं, पण रूप नाम अथवा तीचें मुळींही नुरे !

आत्माराम सखेद होउनि वदे तो आपणाशीं असें ---
“ कांही सुन्दर देखिलें खचित मीं, यामाजि शंका नसे !
हा ! हा ! -हे जर सर्व भास धरतां येतील मातें, तर
पृथ्वीचा सुरलोक कीं बनवुनी टाकीन मी सत्वर !”


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित
- मुंबई २७ मार्च १८९३

दिवा आणि तारा

तार्‍याला जमिनीवरूनि वदला गर्वें दिवा हें असेंप :---
“ अस्पष्ट द्युति ही कीती तव ! तुझा रात्रौ कितीसा असे ----
लोकाला उपयोग ? मी बघ कसा तेजा निजा पाडितों
अंधारीं ब्यवहार सर्वहि जगीं माझ्यामुळें चालतो ! ”

तारा तो वरुनी दिव्यास वदला गम्भीर शान्त स्वरें ----
“ दीपा ! तूं म्हणतोस तें कवण तो लेखील खोटें बरें ?
जी वस्तुस्थिति ती परंतु बघता आहे जरा वेगळी,
अंधारावर तूझिया मम नसे बा ! योजना जाहली.

“ भांडीं, तों मडकीं, डबे ढकलिसी अंधार यांपासुनी,
बह्मांडास परन्तु मी उजळीतों, गेलीं युगें होउनी;
तेजानें वरुनी दिव्या ! खुलविसी तूं मानवी चेहरे,
आत्मे उज्ज्वल आंतले पण गडया ! होतात माझे करें !

“ ज्ञाते, आणि भविष्यवादीहि, कवी, ते चित्रकतें तसे,
मत्तेजें फिरतात, अन्य जन हे तूझ्या प्रकाशें जसे;
तूझ्यासन्निध जो कवी लिहितसे त्यालाच तूं पूस रे ---
“ दीपाच्या लिहितास तूं द्युतिबलें कीं तारकांच्या बरें ?”


कवी - केशवसुत
वृत्त - शार्दूलविक्रीडित 
- सष्टेंबर १८९२

प्रीतीची भाषा

होतों मी बसलों समीप रमणी एके दिनीं घेउनी;
‘ कोणाचा सखि ! तूं ? ’ म्हणोनि पुसलें लाडें तियेलागुनी.
तों माझ्या ह्रदयावरी निज शिरा प्रेमें तिनें ठेविलें;
‘ कोणाचा सखि ! मी ? ’ म्हणोनि म्हणतां मातें तिनें चुंबिलें.
‘ माझें कोण ? ’ पुसे, तिनें चढविला स्कन्धीं निजीं मत्कर;
‘ तुझें कोण ? ’ म्हणें तधीं मज तिनें आलिंगिलें सत्वर;
‘ माझ्याशीं नच बोलशी, तर तुझा मी नाहीं जा ! ‘ बोललों,
तों अश्रू गळती तिचे टपटपां !--- मी फार पस्तावलों !


कवी - केशवसुत
- शार्दूलविक्रीडित
२२-११-१८९०

पुष्पमाला

प्रियेला सादर केलेली पुष्पमाला किंवा कर्तव्य आणि प्रीति
नदीच्या तीरानें सहल करितां मी, जिवलगे,
पहाली ती शोभा कुसुमित वनाची जवळ गे;
तधीं तेथें गेलीं उचलूनि पदे मी झरझरा,
जसा बाळया शाळेमधुनि अपुला ये निज धरा !

तृणाची गे खालीं रुचिर हिरवी चादर बरी,
लतांची वृक्षांची निविड फुगडी शोभत वरी;
फुलें तीं वल्लीं नव किसलयीं शोभत किती !---
तुझ्या ओंच्यामध्यें जशिं निज अपत्यें विलसती !

स्वप्नांहीं तें होतें विपिन मधुरे ! फार गढलें,
मुलांच्या शब्दांहीं स्वसदन असे जेंवि भरलें;
सुगन्धें तें होतें स्थल भरुनि गेलें अतिशय
तुझ्या प्रेमानें हें भरुनि असतें जेंवि निलय !

तरी सुद्धां तेथें, मज गमतसे, लौकिक नव्हे,---
असें कांहीं होतें, कथन करण्या जें मज न ये; ---
वसे तो विश्वात्मा वरुनि कवितादेविस तिथें,
वसे जैसा मी हा मनुज तुजला घेउनि इथें .

मनीं माझ्या व्हावी चलित कविताशक्ति, म्हणुनि
कशाला एकाकी फिरत असतों नित्य निपिनी ,---
तुला तूं त्या ठायीं असतिस तरी हें समजतें;
कदाचित्‍ तूं गाणें मधुर रचिलें तेथ असतें !

तधीं मालें तेथें सहज कवनस्फूर्ति चढली,---
तुझी वर्णायाला अकपट अशी प्रीति सुचली;
फुलांच्या मीं भाषेंमधिं रुचिर हें काव्य रचिलें,
मिषानें माल्याच्या;--- ग्रहण कर तूं तें तर भलें.

शिरीं तूं या माल्या तर जिवलगे ! धारण करीं,
छबी तूझे काळया कुरळ अलकीं येइल बरी;
फुलांच्या गे भाषेमधिंच कवनें नित्य करणें.
मला व्हावें तेणें प्रिय. तुज शिरीं त्यांत धरणें.

सुवर्णाच्या भूषा जरि तव शिरीं या विलसती,
तरी या माल्याचें अणुभर न त्या काम करिती,---
करी हें सोनें गे प्रकट मम कर्तव्यपरते,
मदीय प्रेमाला प्रकट पण हें माल्य करितें

सुवर्णाचे केले तुज जरि अलंकार रमणी,
करावें तूं प्रेमा अधिक मजशीं काय म्हणुनी ?---
स्थितीला शोभावे, तुजवरि अलंकार असले
न मीं केलें. मातें म्हणतिल तरी काय सगळे ?

जरी तूझी माझी प्रबल नसती प्रीति, तरि ते
जनांसाठीं केले तुजवरि अलंकार असते;---
परी तूझे तेथें स्मरण करुनी, प्रेमळपणें,
करें माझ्या झालें खचित नसतें माळ करणें.

( वसंततिलका )

कर्तव्या जोंवरि चुकूं न करावयास,
सम्बन्ध तों सुखद होय परस्परांस;
कर्तव्य तें परि जगीं न कधीं उदात्त
प्रीतिस जागृत करील परस्यरांत.

( शार्दूलविक्रीडित )

अन्यानें न अपेक्षिलें प्रियतमे ! जें आपणापासुनी,
तें सद्वर्तन दावितां सहज तो जातो मनीं मोहुनी,
त्याच्या गे ह्रदयांत नंतर उठे उद्वेग तो प्रीतिचा;
ऐसा आपण पाहतों नियम हा कान्ते ! सदा सुष्टिचा.

( शिखरिणी )

कधीं मी कर्तव्यीं चुकुनि तव गे चित्त दुखलें,
तरी चित्तामध्यें स्मरण कर हीं सुन्दर फुलें;
जधीं या हाताचें सकल बल जाईल सरुनी,
दिलेलें हें त्यानें स्मर सखि ! तधीं माल्य फिरुनी !


कवी - केशवसुत
१५-११-१८९०

कविता आणि प्रीति

( भुजंगप्रयात )

फिरावयास मी मित्र घेवोनि गेलों;
बघोनी सुरम्य स्थळा एक ठेलों;
किती हारिनें वृक्ष ते दाट होते,
जलाचे तळीं पाट होते वहाते;

तृणाच्या मधीं, राखिल्या गार जागा
कडेनें तयांच्या, लतांच्याहि रांगा---
फुलांच्या बहारांत त्या शोभताती;
अलींचे थवे त्यांवरी धांव घेती;

मधूनी किती पक्षि ते गोड गाती.
मृगेंही मघें स्वैर तीं क्रीडताती;
मयूरें अहा ! दाखवीती पिसारे;
बघूनी मना तोष होई अहा रे !

मधें अंगना स्पृष्ट ज्या यौवनानें
नजाऽव्याजरूपास साध्या मदानें
इथूनी तिथें चंचला नाचवीती,
पदालंकृति झंकृति तैं करीती;

मुलें खेळती नाचतीही मजेनें,
तयांचा अहो कोण उल्हास वाने ?
फुलें, तारका, ते दंवाचे तुषार,
तशीं मुग्ध हीं बालकें दिव्य फार !

अशी तेथली पाहुनी रम्य लीला,
मुखीं घालूनी ठाकलों अंगुलीला;
वदे मित्र मातें---“ पुढें चालणें ना ? ”
परी पाय तेथूनियां काढवेना !

( वसंततिलका )

बोले सखा “ गढुनि कां इतुका मनीं तूं ? ”
मी बोललों “ बघ मनांत विचारुनी तूं ”
तेव्हां पुसे “ अडविते कतिता ? ”---“ नव्हे रे,
प्रीती मला भूलविते-नच हालवे रे ! ”


कवी - केशवसुत
- मुंबई, ७ जानेवारी १८९०

प्रत

सिद्ध झालों मी दूर जावयाला,
कण्ठ तेव्हां तो फार भरुनि आला;
मला म्हटलें तूं गद‍गद स्वरानें
” खुशालीचें तें वृत्त लिहित जाणें ! ”

” लिहिन ” म्हटलें मी तुला आश्वसाया
पुढिल केला मीं मुळी नच विचार
करीं घेतां परि पत्र हें लिहाया
खुशालीचें क्षीणत्व दिसे फार !

लोचनांला या होसि तुं प्रकाश
मदीयात्म्याचा तूंच गे विकास
नाडि माझी तव करीं वाहताहे
ह्रदय माझें तव उरीं हालताहे !

करा अपुल्या तूं पहा चाचपून
उरा आपुलिया पहा तपासून.
प्रकृति माझीही तिथें तुज कळेल
विकृति माझी तुज तिथें आढळेल !


कवी - केशवसुत
- दिंडी
- १८८९

विकसन

( वसंततिलका )

कंपायमान कलिका सुकुमार झाली,
स्वेदें तदीय तनु चिंब भिजोनि गेली,
भेणें तिनें मुरकुनी शिर नम्र केलें,
बाष्पीय बिंदुहि अहा ! सहसा गळाले !

( शार्दूलविक्रीडित )

“ हा वेडे ! फुलण्यास लाज इतुकी कां अंतरीं पावसी ?
हास्या दावुनि, सिद्ध ही रसिक तो जिंकावया हो कशी ! ”
ऐसें पालक देव एक तिजला आश्वासुनी बोलला;
तेव्हां ती फुलली; रसज्ञ जनही सौख्यांत हा पोहला !


कवी - केशवसुत
- २८ जानेवारी १८८९

समृद्धि आणि प्रीति

एक दुसर्‍यास म्हणतोः---

आहे द्वीप सुरेख एक सखया त्या दक्षिणेच्या दिशे,
लंकेचें अजुनी भलें शकल तें राहूनि तेथें असे;
शोभे तें दिवसां सरित्पतिवरी, तेव्हां गमे इंदिरा
वैकुंठाहुनि पातली अपुलिया ताताचिया ही घरा !

तेथें कांचनमन्दिरें तळपती सम्पत्तिनें कोंदलीं,
उद्यानें जणुं काय नन्दनवनें स्वर्गाहूनी आणिलीं,
सारे भोग सदैव सिद्ध असती संगीतवाद्यादि ते ;
तेथें जाइल आयु साच मजला स्वप्नापरी वाटतें !

येतें का तूझिया मनांत वसुनी भोगां तिथें भोगणें ?
आधीं हें चुकलों परंतु तुजला सांगावया सांगणें ---
कीं येथें न शके कुणी पुरुण तो स्त्री आणण्याला कदा,
सीताशाप असे अलंघ्य असला द्वीपावरी त्या सदा !

दुसरा पहिल्यासः---

सीताशाप जरी मुळीच नसता त्या द्वीपखण्डावरी,
न्यायाला मजला जरी गवसती तेथें सखी अंतुरी,
ये तों मी न तरीहि तेथिल सुखें तीं भोगण्या आयतीं,
जीं प्रीतीस मला गमे ढकलती शाब्दावशेषाप्रति.

सीताशाप परन्तु त्यावरी असे दुर्लघ्य आतां तर;
तेव्हां पौरुषपूर्ण कोण असला राहील तेथें नर ?
आम्हांला रुचती न तीं श्रमफलें कान्ते दिल्यावांचूनी,
तेथें सेविल कोण अश्रमफलें ती एकला राहुनी ?

तूं माझ्याकरितां तरी हुडकुनी तें द्वीप रे काढणें,
जेथें रान भयाण फार असती कांटे कडे वांकणें,
जेथें वन्य पशू सदा डिरकती हिंसा जयांना प्रिया;
तेथें घेउनियां प्रिया मग मला आज्ञा करीं जावया !

कांटे झाडिन मी, पशू वधिन मी, किल्ला तिला बांधिन,
मी तीतें सुख व्हावयास अपुले हे प्राणही टाकीन;
बांधूं आम्हि परस्परांप्रत लताजालीं सुखानें गळीं;
स्वर्गाला निरयामधूनि पहिल्या काढूं अम्ही त्या स्थळीं !


कवी - केशवसुत
- शार्दूलविक्रीडित
- १८८९

काल आणि प्रियेचें सौंदर्य

( शार्दूलविक्रीडित )

धातू दाढर्यविशिष्ट, अश्म धरणी, विस्तीर्ण हा अंबुधि,
मर्त्यत्वा चुकवावयास शकती हें तों घडेना कधीं;
पुष्पाहूनिहि फार पेलव जिची शक्ती अशी चारुता,
या हो मर्त्यपणापुढें तगुनियां कैशी रहावी अतां ?

मोठे उच्च शिलासमुच्चय, चढूं कोणा न ये ज्यांवरी,---
लोहाचे प्रतिहार थोर अथवा,--- हा काल त्यांतें चुरी;
त्याअर्थीं दिवसांचिया कठिण या धक्काबुकीच्या पुढें,
ही वासन्तिक गन्धवीचि टिकणें हें कोठुनी हो घडे ?

कालाचें अति रम्य रत्न लपुनी, कालाचिया थोरल्या,---
पेटीपासुनि दूर, राहिल कसें स्थानीं बरें कोणत्या ?
त्याचा पाय चलाख बांधुनि कुणी ठेवील का हो कर ?
सौन्दर्या लुटितां तयांस अडवी आहे असा का नर ?

कोणीही न ! परंतु एक सुचते आहे मला योजना
( होवो ती सफला म्हणुनि करितों ईशास मी प्रार्थना ):---
काळया शाइमधें प्रियेस अपुल्या मी कागदीं ठेवितों;
तेथें अक्षयरूपिणी सतत ती राहो असें इच्छितों !


कवी - केशवसुत
- डिसेंबर १८८८

जायाचें जग का असेंच ?

( शार्दूलविक्रीडित )

जायाचें जग का असेंच ? सगळें ऐसेंच का चालणें ?
ऐसा न्यायच का जगामधिं अम्हांलागीं सदा लाभणें ?
सर्वांला नियमीतसे दृढ असें तें हेंच का शासन !
देवांनो, असलेंच काय तुमचें सामर्थ्य द्या सांगुन ?

जे आत्मे अपनीतिच्या निबिड त्या धुंदीमुळें आंधळे
त्यांशीं अन्ध विधी सदैव करितो सख्यत्व कीं आपुलें ;
जे कीं, आणिक हे सुनीति  ! धरिती भक्ती तुझीयावरी
जाती लोटत वादळामधिं अहा ! ते जीर्ण पर्णांपरी !

सर्वांचा अवघ्या नियामक असे का हो कुठें ईश्वर ?---
तो आहे, मग सन्मनें हळळती दुःखांमधें कां तर ?
नम्रत्वावरि हाय ! उद्धटपणा वर्चस्व कां तें करी ?
कां हो हाल तुटूनि हंत ! पडती निदोंषितेच्यावरी ?

( उपजाति )

चा धांव देवा ! तर ये त्वरेनें !
ही दुर्दशा थांबिव रे दयेनें ;
वा, साधु आणीक असाधु यांचें
समप्रकर्षी युग आण साचें ! )


कवी - केशवसुत
- डिसेंबर १८८८

ईश्वराचा ग्रंथ

( शार्दूलविक्रीडित )

हें हो पुस्तक रम्य ज्यास ’ जग ‘ ही संज्ञा अम्हीं दीधली,
आस्थापूर्वक पत्रकें जर अम्हीं त्याचीं भलीं चाळिलीं,
केलें पुस्तक हें जयें, जपुनि जो शुद्धीहि याची करी,
बुद्धि थोर, अपूर्व ही कुशलता वाचूं तयाची तरी.
त्याची शक्ति, अतीव अद्‍भुत अशा शक्तीहि जी दाविले,
त्याची पालक दृष्टि अप्रतिहता सर्वत्र जी पोंचते,
त्याचा न्यान न जो क्षमा करितसे गर्विष्ठ दुष्टां कधीं,---
भाचूं हीं सगळीं अखण्डित अशीं प्रत्येक पत्रामधीं.
हा ! हा ! आम्हिं परन्तु मूर्ख सगळे, त्या अज्ञ बालांपरी
पुठ्‍ठे रंगित, पत्रकें कनकितें. आनन्दतों यांवरी;
गौणाला पुरवूं स्वलक्ष्य, अवघे उत्कृष्ट टाकूनियां;
त्या मोठया कविचा अम्ही न झटतों इष्टार्थ जाणावया.

( अनुष्टुभ )

किंवा, दैववशात्‍ कांहीं पाहिलें पुस्तकांत या
तर तें बहुधा चित्र कडेला पृष्ठकाचिया !


कवी - केशवसुत
- १८८८

अंत्यजाच्या मुलाचा पहिला प्रश्न

मुलें अंत्यजांचीं बिचारीं मजेनें
पथाच्या अहो खेळताती कदेनें;
दुरूनी तिथें विप्र डौलांत आला,
वदे काय तो मुग्ध त्या बालकालाः---

” सरा रे दुरी पोर हो म्हारडयांचे !
चला ! खेळ हे मांडले डोंबलाचे !
निघा ! वाट द्या लौकरी ब्राह्मणातें ! ”
पळालीं मुलें;---कोण राहील तेथें !

परी एक त्यांतील तैसाचि ठेला;
उगारी तधीं दुष्ट तो यष्टिकेला.
म्हणे---” गाढवा ! सांवली ना पडेल !
दुरी हो ! पहा हाच खाऊ मिळेल !”

तधीं बाळ तोही घराला निघाला,
मनीं आपुल्या या करी चिन्तनालाः---
” जरी त्यावरी सांवली माझि गेली.
तरी काय बाघा असे ठेविलेली ?”

घरीं जाउती तेंचि मातें विचारीं ;
वदे तेधवां त्यासि माता विचारीः---

” अम्ही नीच वा, आणि ते लोक थोर;
तयां पाहतां होईजे नित्य दूर.”
सुधें बोलली !--- हें परी काय तीतें
कळे कीं जगीं नाडुनीयां परांते,
म्हणूनी करूनी अधीं घोर पाप,
जनीं गाजवी मानवी स्वप्रताप !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
वृत्त - भुजंगप्रयात
- १ सप्टेंबर १८८८