एका तरुणीस

आगबोटीच्या कांठाशीं समुद्राच्या शोभेकडे पहात उभ्या असलेल्या एका तरुणीस

अहा ! गे सृष्टीच्या वरतनु सुते ! निर्भयपणें
पहा अब्धीच्या या तरल लहरींचें उसळणें !---
मनोराज्यीं जैशा विविध ह्रदयीं क्लूप्ति उठती
तशा ना अब्धीच्या तरल लहरी या विलसती ?

मनोराज्याला या बघ जलधिच्या, फार विरळे !
कशाला हे तूतें फुकट म्हटलें मीं ? नच कळे !
स्वयें अब्धीला तूं बघत असतां पाहुनि, मुळीं,
’ सुता तूं सूष्टीची ’ मम ह्रदयीं ही मूर्ति ठसली.

निसर्गोद्यानींचे अमृतलतिके ! केंवि दिसतो ?
कशा या सिंधूच्या चपल लहरी गे उगवती ?---
जशा कांहीं जाडया अनवरत देहांत उडती
तशा ना सिंधूच्या चपल लहरी या उचलती ?

कसा गे अस्ताला द्युतिपति अहा ! हा उतरतो ?
कसा या दिग्भागीं सदरुणपणा हा पसरतो ?---
जणों, सोडोनीया धरणिवनिता ही, दिनमणी
विदेशाला जातो, प्रकट करितो राग म्हणुनी !

पहा आकाशीं गे सुभग तरुणी, या दिनकर ---
प्रभेच्या लालीने खुलत असती हे जलधर !
जसे क्रोडाशैल त्रिदशललनांचे तलपती !
जशीं केलिद्वीपें अमरमिथुनांचीं चमकती !

जिथें सौन्दर्याची तरुणि ! परमा कोटि विलसे,
जिथें आनन्दाची अनपकृत ती पूर्तिहि वसे,
अशा या आकाशोदधिमधिल या द्वोपनिचयीं
रहायाचें तूझ्या अभिमत असें काय ह्रदयीं ?

मलाही या पृथ्वीवरिल गमतें गे जड जिणें !
इथें या दुःखांचें सतत मनुजांला दडपणें !
इथें न्यायस्थानीं अनय उघडा स्वैर फिरतो !
नरालागीं येथें नरच चरणांहीं तुडवितो !

म्हणोनि, आकाशोदधिमधिल त्या द्वीपनिचया
निघाया, टाकूं या प्लुति अनलनौकेवरुनि या !---
शरीरें जीं दुःखप्रभव मग तीं जातिल जलीं !
सखे ! स्वात्मे द्वीपें चढतिल पहाया वर भलीं !

जरी दुःखाचें हें निवळ अवघें सर्व जगणें,
तरी या देहाचा सुखदचि असे त्याग करणें !
सुखासाठीं एका सतत झटतों आपण जरी,
तरी देहत्यागें सुख अनुभवुं आपण वरी !

अशुद्ध स्वार्थें जीं नयनसलिलें मानुष सदा,
शिवायाचीं देहा मग अपुलिया नाहिंत कदा !
जलस्था त्या देवी, फणिपतिसुता सुंदरमुखी,
स्वबाष्पें या देहांवरि हळूहळू ढाळितिल कीं !

प्रवालांच्या शय्ये निजवितिल त्या देवि अपणां,
प्रवालांला ज्या हा त्वदधरगडे ! जिंकिल पण;---
तशी मोत्यांची त्या पसरितिल गे चादर वरी,
सरी ज्या मोत्यांना न तव रदनांची अणुभरी !

शिराखालीं तुझ्या भुज मम गडे ! स्थापितिल हा,
तसा माझ्या कण्ठीं कर तव सखे ! सुन्दर अहा !
जलस्था त्या देवी चरण अपुले गुंतवितिल,
मुखें लाडानें त्या निकट अमुचीं स्पर्शवितिल !

अशा थाटानें त्या निजवितिल गे सारतलीं,
नसे याचेमध्यें नवल विमले ! जाण मुदलीं,
जरी या रीतीचें शयन अपुलें योग्य न इह ।
नरांच्या जिव्हां तें म्हणतिल जरी पाप अहह !---

पयःस्था त्या देवी, फणिपतिसुता पंकजपदी,
स्वयंभू सूष्टीचे नियमचि सदा मानीति सुधी.
स्वयंभू सृष्टीचे नियम सुधखं पाहत असे
नराच्या ऐसा या कवण दुसरा मुर्ख गवसे ?

पयोदेवी तूझा बघूनी कबरीपाश निखिल
स्ववेणीसंहासा धरतिवरतीं त्या करतिल;---
तुझी नेसायाची बघूनि सगळी मोहक कला
स्ववस्त्रप्रावारीं उचलतिल गे ती अविकला.

कदाचित्‍ त्या देवी, अणि, फणिमणींच्या पण मुली,
सजीव प्रेतें तीं करितिल गडे ! दिव्य अपुलीं !---
पयोदेवी तेव्हां विचरशिल तूं सागरतलीं ;
तुझे संगें मीहो विचरित पयोदेव कुशली !

प्रवालांची तेथें विलसित असे भूमि सुपिक,
पिकें त्या मोत्यांची विपुल निघती तेथ सुबक,
सुवर्णाचीं झाडें, वर लटकती सुन्दर फळें
फुलें हीं रत्नांचीं; बघुनि करमूं काळ कमळे !

समुद्राच्या पृष्ठीं सखि ! बघत बालार्कसुषमा
उषीं बैसूं, त्याच्या अनुभवित मंदौष्ण तिरमा
धरूं दोघे वस्त्रा, जवपवन कोंडूं अडवुनी,
शिडाच्यायोंगें त्या फडकत सरू सिंधुवरुनी !

कधीं लीलेनें तूं बसशिल चलद्देवझषकीं,
फवारे तो जेव्हां उडविल जलाचे मग सखी---
तघीं दावायाला तुजसि मघवा प्रेम अपुलें,
स्वचापाचें तुझेवरि घरिल गे तोरण भलें !

कधीं कोणी राष्ट्र प्रबल दुसर्‍याला बुडविण्या,
जहाजें मोठालीं करिल जरि गे सज्ज लढण्या;
तरी सांगोनीयां प्रवर वरुणाला, खवळवूं
समूद्रा तेणें त्या सकळ खलनौका चूथडवूं !

गुलामां आणाया गिघतिला कुणी दुष्ट नर ते,
तरी त्यांचीं फोडूं अचुक खडकीं तीं गलबतें !---
नरांलागीं त्या गे त्वरित अधमां ओढुनि करीं
समुद्राच्या खालीं दडपुनि भरूं नक्रविवरीं !

प्रकारें ऐशा या जरि वरुणराज्यांत कुशले !
वसूं आनंदानें समयगणति जेथ न चले;
तशीत्या आकाशोवधिमधिल त्या द्वीपनिचयीं

शिरीं त्या मेरूच्या विलसत असे नन्दनवन;
अधस्तात्‍ शोभे ती अमरनदि तद्‍बिम्ब धरुन;
वनीं त्या देवांच्या सह अमृत तें प्राशन करूं;
तशीं रम्भासंगें चल ! सुरनदीमाजि विहरूं !


कवी - केशवसुत
- शिखरिणी 
- डिसेंबर १८८७

मुळामुठेच्या तीरावर

( चाल---हरिची भगिनी म्हणे सुभद्रा० )

तोः---

” मुळामुठेच्या हिरव्या सुन्दर या तीरावर, खिका अशी,
इकडे तिकडे स्फुंदत सुन्दरि ! वद मजला तूं कां फिरसी ?

क्षण पाण्यावर काय पाहसी ! काय अशी मुर्च्छित पडसी !
पुनरपि उठुनी वक्षःस्थल गे काय असें बडवुनि धैसी !

बससी-पडसी-उठसी ! क्षणभर वस्तीव वृष्टी देसी !
वस्त्र फाडिसी ! दुःखावेगें केशहि तोडूनियां घेसी !

हिंडत हिंडत सुटल्या केशीं फुलें गुंफिसी वनांतलीं !
तीरीं जाउनि त्यांच्या अंजलि सोडुनि देसी रडत जलीं !

काय असा तर घाला तुजवर पडला, मजला वद बाले !
जेणेंकरुनि स्थल हें तुजला रम्य असुनि शून्यचि झालें ! ”

तीः---

” रम्य तुझें हें तीर आणि हें पात्रहि होतें मुळामुठे !
रमणीयपणा पण तो आतां गेला सरिते ! सांग कुठें ?”

तोः---

” मुळामुठा ही आतां सुद्धां रम्य असे गे पहा पहा !
सुन्दरिच्या पण नेत्रजलांनो ! क्षणभर तुम्ही रहा रहा ! ”

तीः---

” नाहीं ! माझ्या नेत्रजलांनो ! अखण्ड येथें वहा वहा !
रमणीयपणा परलोकीं मग मन्नेत्रांनो ! पहा पहा ! ”

तोः---

” रमणीयपणा मनोहारिणी ! या लोकांतचि अजुनि असे !
तुझ्याबरोबर तो जाइल कीं काय, असें भय वाडतसे ! ”

तीः---

” रमणीयपणा स्वयें मूर्तिमान्‍ मत्प्रियकर होता होता !--
नेला ! नेला ! तो या नदिनें ! हाय हाय ! आतां आतां !
तीरांवरि या तुझ्या एकदां दिसला जो, गे मुळामुठे !
रमणीयपणा हाय ! तो न दिसे आतां मुळीं कुठें !”


तोः---

” डोळे पुसुनी चल गे सुन्दरि ! पैल माझिया गांवाला !
संमति अपुली दे मजला तूं राणी माझी व्हायाला !
घरचा मोठा, लष्करांतही अधिकारी गे मी मोठा !
दास आणि दासींचा सजणें ! तुजला नाहीं गे तोटा !
सवाशेर सोन्यानें रमणी ! तुजला मढवुनि काडिन मी ! ---
पाणिदार त्या सवाशेर गे मोत्यांनीं तुज गुम्फिन मी ! ”

तीः---

” सोनें मोतीं प्रिय मज होतीं, किंवा होतीं वन्य फुलें,
तें मन्नाथा ! लग्नाआधीं तुला समजलें कशामुळें ?
उद्यां आमुचें लग्न जाहलें असतें--मग आम्ही दोघें
या तीरावर फिरलों असतों वन्यसुमें शोधित संगें !

तुम्हीं लवविल्या फांद्यांचीं मीं फुलें गडे असतीं खुडिलीं !---
त्यांची जाळी माझ्या अलकीं असती तुम्हीं गुम्फियली !
न कळे कैसें तुम्हांस कळलें आवडती मज वन्य फुलें !---
म्हणुनी येथें आलां त्यांला जमवाया मत्प्रीतिमुळें !

येथे आलां तर आलां ! पण त्या दरडीवर कां चढलां ?---
माझ्याकरितां पुष्पें खुडितां अहह ! घसरुनी मज मुकलां !
आलें ! आलें ! मीहि जिवलगा ! त्याच तरी या मागनिं ”
असें वदुनि ती चढुनि गेली त्या दरडीवर वेगनें !

तिनें जवळचीं फुलें तेथलीं बरींच भरभर हो खुडिलीं !
आणि सख्याच्या नांवें डोहीं खालीं सोडुनियां दिधलीं !
दिव्य अप्सरा भासुनि ती, तर तो विस्मरला भानाला !---
पण फार पुढें बघुनि वांकली; धांवुनि जवळी तो गेला !
पण... ! मित्रांतो ! पुढें कवीला कांहीं न सुचे सांगाया !
तुम्हिच विचार मुलामुठेला, जाल हवा जेव्हां खाया !


कवी - केशवसुत
जुलै १८८७

अपरकविता दैवत

प्रिये, माझ्या उच्छृंखल करुनियां वृत्ति सगळया,
तुझ्या गे भासानें कवनरचनेला वळविल्या ;
अशी जी तूं देशी प्रबलकवनस्फुर्ति मजशी,
न होशी ती माझें अपरकविता-दैवत कशी ?

बरें का हें वाटे तुज ?-- तुजवरी काव्य लिहुनी
रहस्यें फोडावीं सकळ अपुलीं मीं मग जनीं ?

त्यजूनी ही इच्छा, मज सुखविण्या ये तर खरी,--
स्तनीं तूझें व्हावीं तर रचिन काव्यें स्वनखरीं !

रचायापूर्वीं तीं, रसनिधि असे जो मग उरीं --
जयाच्या काव्यें या खचित असती फक्त लहरी,
तुला तो द्याया या निधिच किती हा उत्सुक असें !--
करांनीं गे आकर्षुनि निघिस त्या घे तर कसें !

अस मी द्याया हें ह्रदय तुजला पत्नि सजलों,
पुन्हां कां तूं मातें तरि न दिसशी ? - वा, समजलों !--
पुण्यामध्यें ना मी अहह ! बहरीं सोडूनि तुला
शिकायाला आलों !-- तर मग तुझा द

कुठें तूं ?-- मी कोठें ? जवळ असशी तूं कुठुनियां !
निवेदूं हें कैसें ह्रदय तुजला मी इथुनियां ?
तुझेवीणें तूझेवर मजसि कव्येंच लिहिणें !
उपायानें ऐशा मन विरहतापीं रमविणें.

विदेशीं गे भुंगा प्रियकर कळीला स्मरुनि तो
स्वगुंजालापांला फिरुनि फिरुनि घेत असतो,
वियोगाचीं तेवीं करुनि कवनें हीं तुजवरी !
तयांच्या आलापां, स्मरुनि तुज, मी सम्प्रति करीं !


कवी - केशवसुत
- शिखरिणी
- १८८६

प्रियेचें ध्यान

" उद्यां प्रातःकालीं इथूनि मजला जाण निघणें
पुण्याला जाण्याला, स्वजन सगळा सोडुनि गडे;
उद्यां एव्हां माझ्याविण वद कसें होइल तुला ?--
दुणे तूझेवीणें श्रम सखि ! पथीं होतिल मला ! ”

असें मोठया कष्टें तुजजवळिं मी पत्नि ! वदतां,
गळां तूझे माझे, मम तव, सखे हस्त असतां,
विशालाक्षीं तूझे जल भरुनियां मी न दिसुनी,
वियोगाला भावी, समजलिस तूं भूत चुकुनी !

निशीथीं या आतां असशिल मला ध्याउनि जसें
मदाभासा स्वांगीं विरहविकलीं वेष्टित, तसें --
मला शोकानें तूं समजुनि मदाभास दिधलें ,
स्मरूनी तें आलिंगन, ह्रदय हें फारचि उले !

गमे तूंतें ध्याया मज न दुसरी आकृति बरी,
रतीचे वेळींच्या शिरति ह्रदयीं अन्यहि जरी;
म्हणूनीयां वाटे मज अनुभवें याच सखये --
सुखाहूनी दुःखा स्मरति बहुचा बद्ध हृदयें !

अहा ! अंकीं माझे तुज बघतसें मी बसलिस,
शिरा स्कंधीं माझे लववुनि गडे तूं पडलिस,
वियोगाचे तकें रडत असतां, अश्रु सुदती !
तुझे, माझ्या वक्षीं टपटप बधें मी उतरती !

टिपापा मी त्यांतें, पदर सरसावीं, परि गडे,
भिजीनी तो तूझें गयन सुकणें, हें नच घडे ;--
असें कां व्हावें हें न कळुनि रडें मी खळखळां,
पुसाया तें लागे अहह ! नयनां तोच मजला !


कवी - केशवसुत

रा. वा. ब. पटवर्धन, मु, नागपूर, यांस

( श्लोक )

प्रगल्भा त्या नारी, मधुर जगतीं साच असती,
परी व्रीडायुक्ता मधूतर मुग्धाचि गमती;
बिजेची ती ये ना कधिंहि पुनवेला अणु सरी.
बरी ही या ठायीं सरस उपमा लौकिक खरी.

किंवा, त्या युवती जधी पतिचिया नामास घेती मुखें,
तेव्हां तें परिसूनियां जन जरी हे डोलती हो सुखें,
तें ध्याया तरि त्या मुखा फुलविती तेव्हां वरौष्ठांतुनी,
अव्यक्त घ्वनि जो निघे, प्रिय खरा तो फार होतो जतीं.

तैशी तुझी मधुर कविता गाइल त्वद्यशाला,
लोकांमध्यें प्रिय करिल तो आपुल्या गायनाला:
आरम्भींचे परि परिसुनी बोल हे मुग्ध तीचे,
भूरि प्रेमें ह्रदय भरुनी डोलते फार याचें.

आहे तुला सर्वहि सृष्टि मोकळी,
व्योमांतली सर्वहि तेंचि पोकळीं;
संचार कीजे तरि तूं स्वमानसें,
कोल जराही प्रतिबंध तो नसे.

या अन्तरालांतिल तारकांत
आत्मे कवीलागुनि दीसतात;
कांचेमधूनी दिसतें जनांला,
घोंडयामधूनीहि दिसे कवीला !

निजींव वस्तु तर लाव वदावयाला,
जन्तूंस लावहि विचार करावयाला,
आम्हीं शिकीव सुवचीं सुर व्हावयाला
पृथ्वीस सांग अमरावति जिंकण्याला !

किंवा, हें तुजला कशास म्हणुनी सांगावया पाहिजे ?
हा माझा घडला प्रमादचि, वरी मी बोलिलों तूज जें;
डोळयांला बघन्या तसें शिकविणें कानांस ऐकावया,
हें हास्त्यार्ह जसें, तसें पढविणें शाहीर आहे तया !

ऐकती न बघती न जे जन,
गम्य होयचि कवींस तें पण;
हे म्हणूनि नरजातिचे खरे,
नेत्रकर्णचि नव्हेत का बरे ?

जगावें तूं वषें प्रिय मम कवे ! शंभर पुरीं,
समृद्धी सौख्याची चिर तव वसावी घरभरी,
जन स्वायीं तूझी सुरस कवनें सुन्दर घरी,
भविष्यीं कालीं तें शुवि यश तुझें निश्चल ठरो !

प्रीति

कविता करितां मला न येई,
रचिले हे गुण हो परन्तु कांहीं;
म्हणुनी करुनी क्षमाचि मातें,
करणें स्वीकृत मन्नमस्कृतींतें !


कवी - केशवसुत
- पुणें १८८८

गोष्टी घराकडील

गोष्टी घराकडिल मी वदतां गडया रे
झालें पहा कितिक हें विपरीत सारे !--
आहे घरासचि असें गमतें मनांस,
ह्या येथल्या सकळ वस्तु उगीच भास !

ही देख म्हैस पडवैमधिं बांधलेली
रोमथभाग हळु चावित बैसलेली.
मित्रा ! गजांमधुनि या पडवीचिया रे
मौजा पहा क्षणभरी रजनीचिया रे !

डोळयांत बोट जरि घालूनि पाह्‍शील
अंधार तो अधिकची तुजला दिसेल ! --
अंधार-- जो फलक होत असे अम्हांस
चेतोनिबद्धजनचित्र लिहावयास !

आवाज ’ किरं ’ रजनी वदतेच आहे,
’घों घों ’ असा पवन नादहि बोलताहे;
ऐके पलीकडुनि बेडुक शेतभातीं
पर्जन्यसूक्त सगळे मनमोख्त गाती ?

हीं चारपांच चढूनी हळु पायठाणें
या ओसरीवर अतां जपुनीच येणें !
हें ऐक रे ’ टकटका ’ करितें घडयाळ
या शान्ततेंत गमतें कुटितेंच टाळ !

डावीस हा बघ निरेखूनि एक माचा
निद्रिस्थ त्यावरि पिता अतिपूज्य माझ्या.
त्याचा खरोखर न मी क्षण पुत्र शोनें !
तो सर्वदा जरि म्हणे मज पुत्र लोभें !

तातास या बघुनि या ह्रदयांत खातें,
होऊन हें ह्रदय विव्हळ सर्व जातें !
त्याच्या तरी पदयुगावरि या पडूनी
नाणूं तयास मग कां वद आंसवांनीं ?

ताताचिया बघ गडया उजवे कडेला
बापू असे तिथ बेरें अमुचा निजेला,
अज्ञान तो चपलधी परि बाल आहे
त्याचेविशीं मम मनीं अतिलोभ राहे !

बापू ! गडया ! ध्वज उभा करशील काय ?
तूं देशकारण करूं झटशील काय ?
बापू ! जनांत दिवटी धरशील काय ?
स्वातंत्र्यदेव मनसा भजशील काय ?

मित्र ! घरीं सुदुढ हस्त मदीय फार,
दारास आडसर घट्ट असेल थोर,
दाराचिया तर फटींतुन आंत जाऊं,
सानंद सुस्थित घरांतील सर्व गाऊं !

मित्रा ! इथें कितितरी मज हर्ष होई,
येथें हवा मधुर, निश्वबनांत येई,
नाहीं कधींहि बुधवारवनांत जैशी
वाटेवरी चतुरशिंगिचिया न तैशी !

मित्रा ! असा हळूच ये उजवे
खोली पहा पघळ ही किती ऐसपैस,
निद्रावश स्वजन येथ, बघूनि यास
हर्षाचिया न उकळया फुटती कुणास

ती एक खाट अवलोक समोर आतां
आहे सुषुप्तिवश तेथ मदीय माता,
तीचे कुशींत निजली दिसते मदीय
भीमा स्वसा, बधुनि ती मज हर्ष होय,

मत्कारणें स्तवुनि देव, निजावयातें
आलीस तूं खचित गे असशील माते !--
मोठे त्वदीय उपकार, जरा तरी ते
जातील का फिटूनियां तव पुत्रहस्तें ?

खालीं मदीय भगिनी दिसती निजेल्या,
गोष्टी जयांस कथितां न पुर्‍याच झाल्या !
ती कोण दूर दिसते ?-- निजली असूनी
जी श्वास टाकित असे मधूनीमधूनी !

कान्ताच ही मम ! -- अहा ! सखये ! मदीय
स्वप्नें अंता तुज गडे ! दिसतात काय ?--
आतां असो ! पण पुढें तुजला दिसेत
स्वप्ने तुझीं मग समग्र तुला पुसेन !

मागील दारीं सखया ! तुळशीस आतां
वन्दूं, जिला मम जनीं नमिला स्वमाथा !
सोडूनि गांव वळणें अमुच्या घराचें !
येऊं घरा परत खासगिवालियाचे !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- वसंततिलका
- २२ जुलै १८८७

नैऋत्येकडील वारा

जे जे वात नभांत या विचरती पुण्यप्रदेशावरी
नैऋंत्येकडला तयांत वितरी सौख्यास या अंतरीं;
येतां तो मम चित्त हें विसरुनी प्रत्यक्ष वस्तूंप्रति
अर्धोन्मीलित लोचनीं अनुभवी स्वप्नस्थिती आगुती !

तो वारा मम जन्मभूमिवरुनी येतो जवें वाहत,
हें माझ्या ह्रदयांत येउनि सवें मी ठाकलों चिन्तित;
माझ्या जन्मधरेचिया मग मनीं रूपास मी आणितों,
तीचे डोंगर उंच खोलहि नद्या डोळयांपुढें पाहतों,

मोठे उच्च, शिला किती पसरल्या सर्वत्र ज्यांच्यावरी,
तुंगे तीं शिरलीं यदीय शिखरें तैशीं नभाभीतरीं,
आस्वर्गांत चढती सदोदित महात्म्यांचीं जशीं मानसें,
या दृष्टीपुढते पुनः बघतसें अद्रीय ते हो असे !

ज्यांच्या रम्य तटांवरी पसरल्या झाडया किती सुन्दर,
ज्यांच्या थोर शिलांतुनी धबधबां जाती तसे निर्झर
वाणीचे कविदुर्दशांमधुनिया ते ओघ यावे जसे;---
या दृष्टीपुढते पुनः बघतसें अद्रीय ते हो असे !

त्यांचे उंच शिरांवरी विलसती किल्ले मराठी जुने,
देवी पालक त्यांतल्या मज पुनः धिक्कारिती भाषणें !---
“ कोठें पूर्वज वीर धीर तव ! तूं कोणीकडे पामरा !
ये येथें इतिहासपत्र पडकें वाचूनि पाहीं जरा !”

जागोजाग विराजती चलजलें पाटस्थलें तीं किती,
केळी, नारळि, पोफळी, फणस ते, आंबे तिथे शोभती;
पक्षी त्यांवरुनी नितान्त करिती तें आपुलें कुजित,
स्वप्नीं हे बघतां फिरूनि, मन हे होतें समुत्कण्ठित.

जागोजागहि दाटल्या निबिड कीं त्या राहटया रानटी.
रे पाईरहि, खैर, किंजळ, तिथें आईनही वाढती,
वेली थोर इतस्ततः पसरुनी जातात गुंतून रे,
चेष्टा त्यांमधुनी यथेष्ट करिती नानापरी वानरें !

जन्मस्थान मदीय सुन्दर असे त्या माल्यकूटांतल्या
आनन्दें वनदेवता मधुर जीं गानें भलीं गाइल्या
मज्जन्मावसरास, तीं पवन हा वेगें महा तेथुनी
मातें पोंचवितो, तयां अपुलिया पंखावरी बाहुनी !

“ गाऊं या ! ह्रदयांत या अमुचिया प्रीती असे दाटली !
गाऊं या ! ह्रदयांत या अमुचिया कां स्फूर्ति ही बाढली ?
वाग्देवीसुत जन्मला अपुलिया ग्रामांत; यालगुनी
जैजैकार करा, सुरां परिसवा हा मंगलाचा ध्वनि !”

वेगानें जगदुद्धरानदिचिया तीरांहुती वात तो
आशीर्वाद मदीय तातजननी यांचे मला आणितो;
वात्सल्यांस तयांचिया परिसुनी माझ्या मनीं येतसें---
‘ तान्हा बाळचि राहतों तर किती तें गोड होतें असें !’

आईच्या नयनांत नित्य मग मी स्वर्गास त्या पाहतों,
ताताकावरि नित्य मी मग जगद्राज्यासना भावितों,
कां हो यापरि वाढलों फुकट मी ? हा---हंत ! मी नष्ट हा !
तान्हा बाळचि राहतों तर किती तें गोड होतें अहा !

जन्मा येउनि मी उगा शिगविलें आई ! तुला हाय गे !
ताता ! भागविलें तुला फुकट मीं मत्पोषणीं हाय रे !
वार्धक्यीं सुख राहिलें, विसरणें तुम्हांस कोणीकडे !
झालों कष्टद मात्र---या मम शिरीं कां वीज ती ना पडे ?

पुष्पें वेंचित आणि गोड सुफलें चाखीत बागांतुनी
जेथें हिंडत शैशवीं विहरलों निश्चिन्त मी, तेथूनी ---
हा वारा ममताप्रसाद मजला आजोळचा आणितो;
चित्तीं विव्हल होतसें स्मरुनि, मी मातामहां वन्दितों !

बन्धूचींहि मला तशीं पवन हा आशीर्वचें आणितो,
चिन्ताग्रस्त तदीय पाहुनि मुखा अश्रूंस मी गाळितों !
भाऊ रे ! तुजलागिं लाविन कधीं मी हातभारा निज ?
तूतें सेवुनि मी सुखें मग कधीं घेईन का रे निज ?

श्वासांहीं लिहिलीं, विराम दिसती ज्यामाजि बाष्पीय ते
प्रीतीचें बरचें समर्थन असे संस्पृह्य ज्यामाजि तें,
कान्तेचीं असलीं मला पवन हा पत्रें अतां देतसे;
डोळे झांकुनि वाचितां त्वरित तीं सम्मूढ मी होतसे !

आतां प्रेमळ तीं पुनः परिसतों थोडीं तिचीं भाषणें,
चित्तीं आणुनि मी तिला अनुभवीं गोडीं तिचीं चुम्बनें !
ओठां हालवितां न मी वदतसें मागील संवाद तो;
मी काल क्रमुनी असा, जड जगा काडीवजा लेखितों !

नाहीं चैन तुला मुळी पडत ना माझ्याविना मत्प्रिये ?
तूतें आठविल्याविना दिवसही माझा न जाई सये !
केव्हां येतिल तीं दिनें न करण्या ताटातुटी आपुली ?
केव्हां त्या रजनी ?--- जियांत विसरूं मीतूंपणाला मुळीं !

माझ्या जन्मधरेपुढें दिसतसे वार्राशि विस्तीर्ण तो,
त्याचें रम्य तरंगतांडर पुनः पाहुनि आल्हादतों,
जें ह्रद्रम्य तरंगतांडव मला तैशापरी वाटतें,
अज्ञेयावरतीं जसें क्षणिक हें अस्तित्व हो खेळतें !

या अब्धीवरतूनि जात असतां बाल्यांत नौकेंतुनी,
गाणीं जीं म्हटलीं मला निजविण्या वारिस्थ देवीगणीं,
त्यांचे सूर अतां अलौकिक असे जे वात हा आणितो ---
ते ऐकून अहा ! सुषुप्ति चिर ती ध्यायास मी इच्छितों !

प्रीति या जगतांत कंटकयुता ही एक बल्ली असे,
शूलालोपणयूप त्यावरिल ही कीर्ति ध्वजा कीं दिसे;
तेव्हां या जगतीं नकोत मजला ते भोग भोगायला,
वाटे नाटक शोकसंकुल असें जीवित्व हें जायला !

देवी सागरिका ! तुम्हीं तर अतां गायनें गाइजे,
त्यांच्या धुंद अफुगुणें किरकिर्‍या बाळास या आणिजे
निद्रा दीर्घ---जिच्यामधी न कसली स्वप्नें कधी येतिल,
ती निद्रा निजतां न मन्नयन हे ओले मुळी होतिल !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित
- मासिक मनोरंजन,एप्रिल-मे १८९८

आईकरितां शोक

अन्तरले पाय तुझे हाय हाय माते ! ॥ध्रु०॥
मागें तव दर्शन मजलागुनी जहालें,
तदनन्तर लोटूनियां दिवस फार गेले:

फिरुनि तुझ्या चरणांतें
उत्सुक मी बघण्यातें
असतां, अन्तींहि न ते

दिसले कीं---अहह ! पूर येत लोचनातें !
अन्तरलें पाय तुझे हाय हाय माते !
फिरुनि तुझें कोठें तें तीर्थरूप पाहूं !
पादरजीं लोळुनि तव धन्य केंवि होऊं !

जनकामागें जागृत
जननी गे तूं दैवत
उरलिस, तीही साम्प्रत

गेलिस सोडुनि आम्हां दिन बालकांतें ।
अन्तरले पाय तूझे हाय हाय माते !
कठिण जगीं या बघती छिद्र काक सारे,
करुणेचें कोठेही नसे लेश वारें

तुझ्यासनें क्षमा दया
प्रीतिहि गेली विलया !
मदपराध घालुनियां ---

पोटीं, नुरलें कोणी प्रेम करायायें !
अन्तरले पाय तुझे हाय हाय माते !
कष्ट दिले तुजला मीं फार फार आई !
त्यांची मजकडुनि फेड जाहली न कांहीं !

दुर्भग मी असा असें,
म्हणुनि दुःख वाटतसे,
कठ फार दाटतसे !

रडतों गुडघ्यांत म्हणुनी घालुनी शिरातें !
अन्तरले पाय तुझे हाय हाय माते !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- १९०१

दुर्मुखलेला

माझें शुष्क खरेंच हें मुख गुरो ! आहे, तया पाहुती
जाती प्रेक्षक सर्वही विरस ते चित्तामधीं हौउनी;--
हें सर्वां उघडें  असूनि वदुनी कां तें तुम्हीं दाविलें ?
तेणें भूषण कोणतें मग तुम्हां संप्राप्त तें जाहलें ?

याचें तोंड कुरुप हें विधिवशात्‍ गाईल काव्यें नदीं,
तेणें सर्वहि डोलतील जन हे हषें कदाचित भुवि !”
विद्यासंस्कृत त्या तुझ्या, क्षणभरी, मस्तिष्कतन्तूंवरी
येता नम्र विचार हा तुज भला होता किती तो तरी !

जे मुंग्या म्हणुनी मनीं समजशी या मंडळीभीतरीं,
ते पक्षी उडतील होउनि गुरो ! योमीं न जाणों न जाणों वरी !
राखेचीं ढिपळें म्हणोनि दिसतीं जीं तीं उद्यां या जना
भस्मीसात्‍ करणार नाहींत, अशी तुम्ही हमी द्याल का ?

माझ्या दुर्मुखल्या मुखामधुनि या, चालावयाचा पुढें
आहे सुन्दर तो सदा सरसवाङनिष्यन्व चोहींकडे !
तुम्हीं नाहिं तरी सुतादि तुमचे धातील तो प्राशुनी !
कोणीही पुसणार नाहिं, ’ कवि तो होता कसा आननीं ?’


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित

कविता आणि कवि

( श्लोक )

अशी असावी कविता, फिरून
तशी नसावी कविता, म्हणून
सांगावया कोण तुम्ही कवीला
अहांत मोठे ? पुसतों तुम्हांला

युवा जसा तो युवतीस मोहें
तसा कवी हा कवितेस पाहे ;
तिला जसा तो करितो विनंती
तसा हिला हा करितो सुवृत्तीं.

लाडीगुडी चालव लाडकीशीं
अशा तर्‍हेनें, जरि हें युव्याशीं
कोणी नसे सांगत, थोर गौरवें
कां तें तुम्ही सांगतसां कवीसवें ?

करूनियां काव्य जनांत आणणें,
न मुख्य हा हेतु तदीय मी म्हणे;
करूनि तें ते दंग मनांत गुंगणें,
तदीय हा सुन्दर हेतु मी म्हणें,

सभारुची पाहुनि, अल्प फार,
रंगीं नटी नाचवि सूत्रधार;
त्याचें तयाला सुख काय होय ?
तें लोकनिन्दाभयही शिवाय !

नटीपरी त्या कविता तयाची
जनस्तुती जो ह्रदयांत याची;
पढीक तीचे परिसूनि बोल
तुम्ही कितीसे भुलुनी डुलाल.

स्वभावभूयिष्ठ जिच्यांत माधुरी,
अशी तुम्हांला कविता रुचे जरी;
कवीस थोडा कवितेबरोबरी,--
न जाच वाटेस तयाचिया तरी,

तयाचिया हो खिडकीचिया, उगे,
खालीं, तुम्ही जाउनि हो रहा उभे,--
तिच्या तयाच्या मग गोड लीला
ऐकूनि, पावाल तुम्ही मुदाला !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- ३० डिसेंबर १८८६.

कवितेचें प्रयोजन

” शान्तीचें घर सोडुनी प्रखर त्या हाटीं प्रयत्नाचिया,
प्रीतीचाहि निकुंज सोडुनि रणीं जीवित्व नांवाचिया,
सर्वांहीं सरमावणें झटुनियां हें प्राप्त झालें असे;
या वेळे न कळे कवे ? तुज सुचे गाणें अहा रे कसें !

” माता ही सुजला स्वभूमि सुफला, तीच्या परी लेंकरीं
खायाला पुरतें पहा नच मिळे कीं हाल आहे पुरा;
झांकायास तनूस वस्त्रहि न तें आतां पुरेसें मिळे;
या वेळेस कसें कवे ! तुज सुचे गाणें न मातें कळे !’

हें कोणी म्हणतां जवें कविमनीं खेदोर्मि हेलावल्या,
नेत्रांतून सवेंचि बाष्पसरिता वाहावया लागल्या;
त्याचा स्त्रैणपणा असा प्रकटला वाटेल कोणा, परी
धीरोदात्त असेचि तो श्रुत असे हें दूरही भूवरी !

सोन्याचे सरले अहा ! दिवस ते, आली निशा ही कशी !
सौख्याचा नद तो सुकून पडलों या दुःखपंकीं फशीं !
कालक्रीडीत हें बघूनि रडला, हें व्यस्त कांहीं नसे;
प्रौढत्वीं निज शैशवास जपणें बाणा कवींचा असे,

बाष्पान्तीं तरलस्वरें मग कवी निश्वासुनी बोलिला ---
जो पूर्वीं गुण पुण्यभूमिवरि या अत्यन्त वाखाणिला,
तें हें दिव्य कवित्य दुर्विधिवशें हीनत्व कीं पावलें,
त्याची बूज करावया न अगदीं कोणी कसें राहिलें !

” गाणें जें परिसावया कविपुढें राजेशही वांकले,
यन्नादेंच लहान थोर सगळें गुंगून वेडावले,
त्याला मान नसे, नसो पण, अतां त्याची अपेक्षा नसे ---
हें कोणी म्हणतां विषाद अहिसा मन्मानसाला डसे !

” आलेल्या दुरवस्थितींतुनि तुम्ही उत्तीर्ण व्हाया जरी,
जद्योगीं रत व्हावया धरितसां सौत्सुक्य चित्तीं तरी,
गाण्यानें कविच्या प्रभाव तुमचा वर्धिष्णुता घेइल,
स्फुर्तिचा तुमच्या पिढयांस पुढल्या साक्षी कवी होइल !

” हातीं घेउनियां निशाण कवि तो पाचारितो बान्धवां ---
‘ या हो या झगडावयास सरसे व्हा मेळवा वाहवा !’
प्रेतेंही उठवील जी निजरवें, ती तो तुतारी करी,
आतां नादवती, निरर्थ तर ती त्याची कशी चाकरी ?

” आशा, प्रेम तसेंच वीर्य कवनीं तो आपल्या गाइल;
गेलें वैभव गाउनि स्फुरण तो युष्मन्मना देइल,
द्या उत्तेजन हो कवीस, न करा गाणें तयाचें मुकें;
गाण्यानें श्रम वाटतात हलके, हेंही नसे थोडकें;

“ आतां जात असे दुरी शिथिलता अस्मत्समाजांतुनी,
याची खूणच गान जें निघतसें तें साच जाणा मनीं;
तारा ताणिलियावरी पिळुनियां खुंटयास वाद्याचिया,
त्याच्यांतून अहा ! ध्वनी उमटती जे गोड ऐकावया !”


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित
- १८९३

काव्य कोणाचें ?

“ कवे ! कोणीं हें काव्य लिहीयेलें ?”
“ मींच ---” कविनें प्रतिवचन बोलिजेलें,

“ बरें तर ! हें वाचून अतां पाहूं,
श्लोक सुन्दर यांतील सदा गाऊं.”

मनीं वाचक तों दंग फार झाला,
क्लृप्ति आढळली सरस एक त्याला;

म्हणे कविता “ ही रम्य फार आहे ?”
वदे कवि “ ती मम पंक्ति कीं नव्हे ते.”

पुढें वर्णन पाहून रेखलेलें,
वाचकाचें रममाण चित्त झालें;

कविस शंसी तो “ धन्य ! ” अशा बोलें
त्यास “ वर्णन मम न तें ” कवी बोले.

“ काव्य लिहिलें हें सत्य तूं असून,
“ नव्हे माझें हें --- नव्हे तें ” म्हणुन

सांगसी, तर परकीय कल्पनांतें
तुवां घेउनि योजिलें, गमे मातें,”

‘ नव्हे ऐसेंही ?’ कवी वदे त्यातें,
“ काव्य लिहिले मीं खरें, परी मातें

शारदेनें जो मंत्र दिला कानीं,
तसें लिहिलें मीं;--- काव्य तिचें मानीं !”

“ दिव्य शक्तीनें स्फुरें गंध पुष्पीं,
रंग खुलतीही तिनें इंद्रचापीं;

सृष्टिमाजीं जें रम्य असे कांहीं
तीच कारण त्या शक्ति असे पाहीं ”


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- दिंडी
- भडगांव, ७ ऑगस्ट १८९७

सृष्टि आणि कवि

वयस्या, गाते ही मदुधनरवें सृष्टि मधुर,
कसा गाऊं तीच्यापुढति वद मी पामर नर ?
तशी ती गातांना श्रुतिसुभग तीं पक्षिकवनें
कशासाठीं गावीं अरस कवनें मीं स्ववदनें ?

मिषानें वृष्टीच्या खळखळ अशी सृष्टि रडतां
कुणाची ढाळाया धजल तसले अश्रु कविता ?
निशीथीं ती तैशी हळु मृदुमरुच्छ्‍वास करितां
कवीची गा कोण्या त्यजिल तसले श्वास दुहिता ?


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- शिखरिणी

दूर कोठें एकला जाउनीयां

दूर कोठें एकला जाउनीयां,
एकतारी आपली घेउनीयां,
स्वेच्छें होतों छेडीत ती, मनाला
दुःखिताला आराम व्यावयाला,

आजवेरी बहु मनोभंग झाले
बहुत आशांचे प्राण निघुनि गेले
तयां शोचाया निर्जनांत जावें,
एकतारी छेडीत मीं बसावें

आजदेखिल मी तसा अस्तमानीं
वाद्य वेडें वांकुडें वाजवूनी
दंग झालों स्वच्छन्द गायनानें;
खरें संगीतज्ञान कोण जाणे !

ह्रदय आत्म्याला जधीं खेळवीतें,
ह्रदय आत्म्याला जधीं आळवीतें;
तधीं तुमचें तें नको कलाज्ञान,
तधीं ह्र्दयासन नसे तानसेन !

असो; असतां मन गायनांत लीन,
रात्र झाल्याचें भान राहिलें न;
असें कलहंसा वाहतां प्रवाहीं
प्राप्त मरणाचें ज्ञान नसे कांहीं !

अहा ! अद्‍भुत तों काय एक झालें ---
‘ धन्य बन्धो ! ’ हे शब्द वरुनि आले !
बरी बघतां, तारका उंच आहे,
सदय सस्मित मजकडे वरुनि पाहे !

प्रसादें त्या वांकतां, काजव्याचें
स्फुरण खालीं बघुनि मी म्हणें---” याचें
साम्य कांहींतरि असे तुशीं तारे !
माझिया तर जीवितीं तिमिर सारे !”

“ नको ऐसें रे वदूं बन्धुराया !”
म्हणुनि लागे ती मला आश्वसाया ---
“ तुझ्या दिव्यत्वापुढें जग भिकारी !
कासया ही खिन्नता---दूर सारीं !”

अशा भगिनीचा लाभ मला झाला;
तिचा आभारी दुवा देत तीतें,
समाधानी मी पातलों घरातें !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- दिंडी
- २७ ऑगस्ट १९०३

शब्दांनो ! मागुते या !

तेजाचे पंख वार्‍यावरि हलवित ती चालली शब्दपंक्ति,
देव्हांहीं चित्तभूमी विकसित हिरवी तों मदीया बघूनी,
देव्हारा माझिया तो उतरुनि ह्र्दयीं स्थापिला गौरवूनी.

शब्दांसंगें तदा मीं निजह्रदयवनामाजीं संचार केला,
तेथें मी कल्पपुष्पें खुडुनि नमुनि तीं वाहिलीं शारदेला,
शब्दांच्या कूजितानें सहजचि मम ह्रत्प्रान्त गुंगूनि गेला;
मीं त्या स्वप्नांत गद्यग्रथित जग मुळीं लोटिलें तुच्छतेला !

रागानें या जगानें अहह ! म्हणुनियां शापिलें या जनाला,
तेणें चित्ताग्नि माझी ह्रदय हरितता नाशिता फार झाला;
गाणारे शब्द सारे झडकरि उडुनी दूर देशास गेले,
वाग्देवीपीठ येथें परि मम ह्रदयीं दिव्य तें राहियेलें.

वाग्देवी शारदे गे ! फिरवुनि अपुले शब्द पाचार येथें !
साहाय्यावीण त्यांच्या भजन तव कसें सांग साधेल मातें ?
आशामेघालि चिन्तानल अजि विझवूं जाहलीसे तपार,
शब्दांनो ! मागृते या ! बहर मम मनीं नूत्न येईल फार !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- स्त्रग्धरा
- १५ सप्टेंबर १८९२

दिव्य ठिणगी

या लोकीं बघुनी कभिन्न सगळा अंधार कोंदाटला,
सारावा दूरि तो जरातरि, असा हेतू मनें घेतला;
स्फूतींचें अवलम्बुनी म्हणुनियां मी यान तें उद्धर.
तेजाच्या उगमाकडेस सहसा तै चाललों सत्वर

एका सुन्दर वेदिकेजवळ मी जाऊनियां पोंचलों,
ज्वाला दिव्य चिरन्तनी बघुनि त्या वेदीवरी, थांबलों,
ती ज्वाला नव्हती निजद्युतिमधीं छाया मुळीं पाडित.
त्या ज्वालेपुढती तपश्चरण तें मी वांकलों साधित.

ज्वालेनें रमणीय एक ठिणगी माझ्याकडे घाडिली,
ती मीं आपुलिया उदास ह्रदयीं सानन्द हो स्थापिली;
पृथ्वीनें मज आणण्यास वरतीं होतें जिला घाडिलें.
प्रीतीनें मग त्या फिरूनि मज या लोकामधीं आणिलें.

तेथे येउनि पोंचतां, बलि दिला ज्वालेस त्या मीं किती,
तें मातें कळलें पुरें---परि तुम्हां त्याची कशाला मिती ? ---
ज्याला मी मुकलीं विषाद मजला त्याचा मुळींही नसे,
जें पृथ्वीवर आणिलें जन तया धिक्कारिती हा ! कसे !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित
- दादर, २७ ऑगस्ट १८९०

सृष्टि, तत्त्व आणि दिव्यद्दष्टि

तारा निष्प्रभ जाहल्या निजपथीं, प्राची दिशा रंगली,
गायाला खग लागले, मधुर निश्वासूं फुलें लागलीं,
प्रावारून उषा तुषारपटला सूर्यंप्रतीक्षा करी; ---
होतों पाहत डोंगरीवरि उभा मोहूनि मी अंतरीं.

‘ पश्यात्रास्मि ’ म्हणोनि एक घुमला गम्भीर तेथें ध्वनि,
‘ भो ! कुत्रासि ? ’ विचारलें निजमुखें तेव्हां तयालागुनी,
‘ कुत्राप्यस्मि च सर्ववस्तुषु ’ असें ये तेधवां उत्तर;
तें ऐकूनि जरा करीत मनना मी ठाकलों नन्तर.

धोंडा एक समीप हो पडुनियां होता तिथें, त्यावरी
गेली दृष्टि मदीय, कौतुक तधीं झालें मनाभीतरीं,
कांकीं त्या ध्वनिचें खरेंपण मला धोंडयांत त्या भासलें;
काढूं बाहिर तें झटूनि, मग हें चित्तांत मी घेतलें,

टांकींचे, म्हणुनी, तयांवरि जधीं आघात मीं वोपिले,
तों-सांगूं म्हणुनी किती मज मनीं आश्चर्य जें जाहलें ! ---
मूर्ति दिव्य अशी अहा ! उतरली धोंडयामधूनी भली !
माझी दृष्टि असे अलौकिक, मला जाणीव ही जाहिली.


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित 
- खेड, २८ मार्च १८९०

प्रतिभा

ती अत्यद्‍भुत गूढ शक्ति सहसा संचारतां अंतरीं,
मुक्तात्मा गगनीं उडे, बिथरतो इन्द्राश्व तें पाहुनी;
दैत्यांचे बल देवसत्त्वहि तसें अंगीं चढे त्या क्षणीं ;
सायुज्यत्व विराट पूरूष अहा ! देतो स्वयें लौकरी.

स्वान्तीं मण्डल जें हिरण्मय तधीं दिव्य प्रभा विस्तरी,
त्याच्या पाजळिती अरांवरि सुखें देव स्वशस्त्रें जुनीं;
येती दानव मोहुनी दुरुनि जे त्याचेकडे धांवुनी,
ते नाशाप्रत पावती झडकरी तेथें पतंगांपरी !

पिण्डीं जाय विलोपुनी विरुनियां ब्रह्मांड हें सत्वर;
शब्दब्रह्म उचंबळून मग जें दाही दिशा व्यापितें,
त्याच्यांतून भविष्यवाद निघती, ऐकून ते सादर
ब्रहम्यातें क्षमता नवीन---रचना---कार्य---कार्य---क्रमीं लाभते !

देवांची जननी प्रसन्न जर का ही शक्ति कोणावर,
नाहीं यांत विशेष, तुच्छ जग हें त्यालागुनी वाटतें !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित
- धारवाड, २८ जुलै १९०४

कवि

मज्जेचीं निज जो फुलें पसरितो आयुष्यमार्गावरी,
आहे अद्भुत रम्य का अधिक तें त्याहूनि कांही तरी ?
चाले तो धरणीवरी, तर पहा ! जेथूनि तो चालिला,
धूली तेथिल होतसे कनकिता ! – घेऊं नका भ्रान्तिला.            १

तो गम्भीर वदे रवा, तर, मुक्या पृथ्वीस या वाटतें.
कीं “मातें श्रुति लक्षसंख्य फुटल्या,” आणीक ती ऐकते !
दृष्टी ती फिरवी वरी, तर लवे आकाश तें खालती,
तारांचे गण गावयास वरुनी स्तोत्रें अहा ! लागती !                 २

लीलेनें स्वकरांत तो धरितसे कांडी बरुची जधीं
सा-या सुन्दर वस्तु त्या झडकरी येती समाधीमधीं –
त्याच्या, येउनि त्या तयास वदती “आम्हांस दे भूषणें
दिव्यें, आणि शिकीव लौकरि अम्हा तीं अप्सरोगायनें !”          ३

श्वासोच्छ्वास करी, परी नवल हें :- जीवित्वसंहारक
वायू घेउनि आंत, तो त्यजितसे वायूस त्या पोषक !
राही तो, तर देव भूमीवरतीं येतात हिंडावया,
जातां, स्वर्ग सवें धरेस उतरे त्यालागिं धुडांवया !                 ४


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
वृत्त - शार्दूंलविक्रीडित
- दादर १४ मार्च १८९१

फिर्याद

( चाल-उद्धवा शांतवन कर जा. )

जिनें मला वेडा केलें   तिच्यावरी ही फिर्याद ! ॥ध्रु०॥

ऋतु वसन्त येउनि कुसुमीं   उपवनास शोभा आली;
कुंजीं मीं बसलों एका   हर्षित मम वृत्ती झाली;
आली तों कोणी युवती   त्या स्थळीं रूपगुणखाणी;
चुम्बुनि मज गुणगुणली ती   मधुर गीत माझे कानीं !

तल्लीन सवें झालों,
विकलगात्र होउनि गेलों,
निर्वाणीं पूर्ण बुडालों ---
नुरलीच जगाची याद !

जिनें मला वेडा केलें   तिच्यावरी ही फिर्याद !
अन्तर्हित झाली रामा   भानावरि येतां कळलें;
विरही मी पीडित झालों   ह्रदयीं उत्कण्ठा---अनलें;
ध्यास तिचा घेउनि फिरलो  शून्य दिशा रानोमाळ,
तिचेवरी गाणीं वेडीं   गाइलीं क्रमाया काळ !

“ पुरतां न अनुग्रह करितां,
गेलीस कशी सुखसरिता ?
धांव ! करीं न दयाब्धि रिता !”---
ही तिला घातली साद !

जिनें मला वेडा केलें   तिच्यावरी ही फिर्याद !
स्वप्नांतचि केव्हां भेटे   नेते तों स्वर्गद्वारीं,
लोटिते मागुती खालीं   भूतलावरी अन्वारीं !
तेणें मी विव्हल भारी   संसारीं परि करमेना;

धन न करीं; वणवण करितों जम कोठ नीट जमेना !

तरि तिलाच चित्त ध्यातें,
निद्रेविण रजनी जाते !
आप्तवर्ग म्हणती ” यातें ---
कुठली ही जटली ब्याद !”

जिनें मल वेडा केलें   तिच्यावरी ही फिर्याद !
हीन दीन झालों छंदी   फंदी मी तुझिया नादीं,
त्यामुळें परी न मनाला  घालितों कधींहि विषादीं;
बूज तुवां या दासाची   केली गे नाहीं अजुनी,
दुःख हेंचि वाटे म्हणुनी   गातसें अशीं गार्‍हाणीं

तूंच चित्त आधीं हरिलें,
मज आतां कां दुरी धरिलें;
चिर चरण तुझे मीं स्मरले !---
हो प्रसन्न नुरवीं खेद !

जिनें मला वेडा केलें   तिच्यावरी ही फिर्दाद !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- १९०२

रुष्ट सुन्दरीस

( चाल --- वीरा भ्रमरा )

नादीं लावुनि वेडा केलें ज्याला तूं सुन्दरी !
रुष्ट कशी होऊनि बैसशी आतां त्याच्यावरी ॥ध्रु०॥

सकल दैवतें तुच्छ करुनि मी तव भजनीं लागलों,
व्यर्थ का आजवरी भागलों ?

तुझ्या कृपेचा प्रसाद व्हावा म्हणुनी झटलों किती,
असे का त्याला कांहीं मिती ?

कधीं मला तूं उत्तेजनही दिलें ---
स्मरत नसे का ? --- स्मित मजला दाविलें !

अर्थपूर्ण --- वीक्षणेंहि केव्हां श्रम मम केले दुरी !
लहर कां आतां फिरली परी ?

कितीक माल्यें श्रमसाकल्यें गुम्फुनियां तीं भलीं
तुला गे सन्तत मीं वाहिलीं !

आभरणेंही असाधारणें दिधलीं तुजकारणें,
फिटाया दासाचें पारणें !

परि दुर्भग मम कसें उभें राहिलें ?
काय तयानें न्य़ून बरें पाहिलें ?

तेणेंकरुनी रोष असा तव उद्‍भवला अन्तरीं,
मम मना चिन्तावश जो करी !

हाय ! हाय ! हें विफल जिणें तव सहवासावांचुनी,
निघूं कीं निवटूं मनुजांतुनी !

प्रीतिविषय तो जर का परका प्राण्याला जाहला,
तयाचा जन्महेतु खुंटला !

विषण्ण तो मग विषवृक्षाचीं फळें
सुधारसाचीं मानुनि गिळिलचि बळें !

दोष तयाचा काय त्यामधें ?--- वद मधुरे ! सत्वरी ---
करूं ना मीहि अतां त्यापरी ?

तुजवरि पद्यें, हे अनवद्ये ! कितीतरी गाइलीं,
भक्तिविण कोणीं तीं प्रेरिलीं ?

तुजला वाहुनि असे घेतलें; म्हणुनि निदानीं असें
निखालस तुजला मी पुसतसें :---

निष्ठा माझी काय लाविसी कसा ?
कीं मज पिळिसी रुचि चढवाया रसा ?

किंवा तुझिया कुपेस नाहीं पात्रच मी लवभरी ?
सोक्ष कीं मोक्ष बोल लौकरी !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- जुलै १८९७

थकलेल्या भटकणाराचें गाणें

किती रहावें तुजविण आतां ! धीर न मजला क्षण धरवे !
गेलें गेलें वय हें वायां ! --- मरणहि तें वाटे बरवें !

काय करावें मज न सुचे,
मुळीं न मजला किमपि रुचे,
ह्रदयी सगळें धैर्य खचे;

भणभण वणवण करित अधिक मज आढयींहि जगीं नच फिरवे !
किती रहावें तुजविण आतां ! धीर न मजला क्षण धरवे !

कितिक योजिले यत्न यावया तुजशीं मी उत्सुकतेनें !
व्यर्थ जाहले अवघे ! दुर्धर कसें न व्हावें मग जगणें !

पुष्णांनो ! तर दूर सरा !
कष्टक हो ! मार्गीं पसरा !
प्रकाश नलगे---तिमिर बरा !

सर्व चांगलें व्हावें होतें तुजसाठीं---पण लभ्य नव्हे !
किती रहावें तुजविण आतां ! धीर न मजला श्रण धरवे !

शूळ कपाळीं, कंडन ह्रदयीं, कम्प शरीरीं भरलासे,
सलिल लोचनीं, शीण अवयवीं, हाय ! निराशा मनीं वसे;

तरि, माझी ती भेटेल का ?
पांग मनींचा फिटेल का ?
अलिंगूं ती झटेल का ?

क्षमा करील का मला चुक्यांची ? --- पुसतों मी माझे बरचे !
किती रहावें तुजविण आतां ! धीर न मजला क्षण धरवे !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- मुंबई २८ सष्टेंबर १८९३

प्रीति

प्रीति मिळेल का हो बाजारीं ?
प्रीति मिळेल का हो शेजारीं ?
प्रीति मेळेल का हो बागांत ?
प्रीति मिळेल का हो शेतांत ?

प्रीतिची नसे अशि ग मात;
पहा शोधुनी ह्रदयांत !

नंदनवनामघीं आला
कल्पलतेला बहर भला;
तिचीं ह्रदयीं बीजें पडलीं,
प्रीति त्यांतूनी अवतरली !

प्रीतिची असे अशि ग मात;
पहा आपुल्या ह्रदयांत !

प्रेमळ कृत्यांची माळ
प्रियजनकण्ठीं तूं घाल;
द्विगुणित मग तो प्रीति तुला
देइल, न धरी शंकेला.

प्रीतिचा असा असे न सौदा ---
प्रीतिनें प्रीति सम्पादा !

ह्रदयीं आलिंगन पहिलें,
चुम्बन मुखकमलीं वहिलें
आणिक रुचतिल ते चार
प्रीतिला होती उपचार !

प्रीति वाढली, गडें ग, सतत
पहा तूं प्रियजनहृदयांत !

प्रीति असेल का ग बाजारीं ?
वेडे ! प्रीति मिळेल का ग शेजारीं ? 


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
१८८८

प्रयाणगीत

( चाल---पांडुकुमारा पार्थ नरवरा )

तुजविण मजला कांहि असेना प्रिय या गे जगतीं;
तूं मम जीवित, तूं मम आत्मा, तूं माझी शक्ति !
तुजला सोडुनि जाणें येई, सखे ! जिवावरती,
परी ओढुनी दूर नेति या, निर्दय दैवगति !

प्रीति जगाचें वसन विणितसे, वामांगीं ढकली ---
धागा, परि तो परतुनि उजविस भेटतसे कुशलीं !
मेघ विजेला नभी सोडुनी खालीं ये, परि तो
रविदीप्तीच्या दिव्यरथीं तिज भेटाया वळतो !

रवि, पूवेंला रडत सोडुनी, कष्टें मार्ग धरी.
प्रहरामागें प्रहर लोटतां तिजला घे स्वकरीं !
धरेस सोडुनि गिरि जरि वरि ते उंच नभीं चढले
तरीं खालते कालगतीनें येती प्रेमकले !

प्रीतीचा पथ वर्तुळ आहे, नर त्यानें जातां
मागें असल्या प्रियेचिया तो सहजचि ये हाता !
धीर धरोनी आटप, म्हणुनी बाष्पें मजसाठीं,
ठसा प्रीतिचा ठेवूं शेवटीं ये ग गडे ! स्वोष्ठीं !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- ११ जानेवारी १८८९

माझा अन्त

मीं पाहिली एक सुरम्य बाला;
वर्णू कसा त्या स्मरसंपदेला ?
वृक्षावरी वीज जघीं पडावी,
त्याच्या स्थितींतचि तिची महती पहावी.

माझी अवस्था बघुनीच तीचें
सौंदर्य सोपें अजमावयाचें;
वस्ताद जी चीज जगीं असावी,
तिचें स्वरूप सगळें परिणाम दावीं.

सौंदर्य पुष्पासम वर्णितात,
झालें मला कंटकसें प्रतीत;
सौंदर्य मानोत सुधानिधान,
तें जाहलें मज परंतु विषासमान !

नेत्रें क्षणीं तारवटून गेलीं,
अंगें ज्वरीं त्या परतंत्र झालीं,
झालों तिला मी बघतां भ्रमिष्ट,
शुद्धि सवेंचि मग होय अहा ! विनष्ट.

माझा असा अन्त अहो जहाला !
‘ कोठूनियां हा मग येथ आला !---’
ऐसा तुम्हां संशय येतसे का ?
मी भूत हें मम असें, नच यांत शंका !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- वृत्तधैचित्र्य
- मुंबई, ४ जानेवारी १८९०

फार दिवसांनीं भेट

( चाल --- इस तनधनकी कोन बढाई )

बहुतां दिवशीं भेट जाहली,
प्रणयसिंधूला भरती आली ! ॥ध्रु०॥

आलिंगन दृढ देतां आला
उभयीं ह्रदयीं त्वरित उमाळा;
नावरून तो रमणीनयनीं
बाष्पें आलीं ऊन होउनी;

गलितशीर्ष निज पतिच्या ह्रदयीं
ठेवुनि रडली ती त्या समयीं;
तोहि उसासे टाकित, तिजला
चुम्बित, गाळूं टिपें लागला;

उभयाश्रुजलें मिसळुनि गेलीं !
बहुतां दिवशीं भेट जाहली !
वियोगसमयीं झालें त्यांचें
म्लान रूप तें परस्परांचें ---

ध्यानीं येतां, प्रेमग्रंथी
त्यांची झाली अधिकच दृढ ती;
कालें आणिक कष्टदशेनें
क्षीणत्वाला होतें जाणें

सगळयांचेंहि, परी प्रीतिचा
जोम वाढतो उलटा साचा !---
कुरवाळित अन्योन्यां ठेलीं !
बहुतां दिवशीं भेट जाहली !

किती वेळपर्यंत तयांना
कांहीं केल्याही वदवेना;
‘ प्रिय लाडके !’--‘ जिवलग नाथा !’
हे रव वदली मग उत्सुकता;

फुटकळ वाक्यें मग दोघांहीं
परस्परां जीं म्हटलीं कांहीं,
भाव त्यांतला कीं---नच व्हावा
वियोग फिरुनी, किंवा यावा

मृत्यूच दोघां त्याच सुवेळीं !
जधीं बहु दिनीं भेट जाहली !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- २६ जानेवारी १८९८

प्रणय - कथन

म्हणे मला आपला ‘ प्रिय---जिवलग ’ हे मधुरे !
वद असे मजवरी प्रेम तुझें गे तारे ! जिवलगे ! ॥ध्रु०॥

जें वाटे तें वदण्याहुनि तदनु रूप बरवें करणें,
सुज्ञ सांगती व्यवहारी हा नियम निज मनीं धरणें;
शहाणपण हें लौकिक सखये गुंडाळूनि तूं ठेवी,
क्षणभर त्याच्या विरुद्ध मजला निजवर्तन तूं दावीं.
म्हण मला आपला ’ प्रिय---जिवलग ’ हे मधुरे !

हारतुरे हे मजकरितां तूं असती सुंदर केले,
अगरूची ही उटी सुवासिक सिद्ध असे या वेळे;
यावरुनि जरी शंका न उरे मला तुझ्या प्रणयाची ---
तरीहि वेडयापरि मी तुजला तसें वदाया याचीं !

म्हण मला आपला ’ प्रिय--- जिवलग ; हे मधुरे !
व्यवहाराची काय कसोटी प्रीतीला लावावी ?
विसर विसर तूं व्यवहाराला विसरहि सुज्ञपणाला,
आणिक वेडी होउनि वद जें व्हावें या वेडयाला !
म्हण मला आपला ’ प्रिय---जिवलग ’ गे मधुरे !

जलाशयाला झरी मिळाया असतां जात, तयाला
निज मंजु रवें न काय वितरी ती अपुल्या प्रणयाला ?
नदी निधीला भेटायाला जातां ती वेगानें,
काय बरें स्वप्रिया कथाया गाते खळखळ गाणें ?
म्हण मला आपला ’ प्रि---जिवलग ’ हे मधुरे !

सागरलहरी किनार्‍यास घे वळघे आलिंगाया,
किति निस्सीस प्रेमघोष ते करिते वद समयीं त्या ?
हवा गिरीशीं रमावयाला त्वरित गतीनें धावे
प्रणयकथन तें तीचें तुझिया श्रवणां काय न ठावें ?
म्हण मला आपला ’ प्रिय---जिवलग ’ हे मधुरे !

सांगितल्या या प्रणयवतींचें वळण तुवांही ध्यावें,
मौन असे हें काय म्हणुनि तूं वद गे स्वीकारावें ?
ताम्बूल असो, मधुपर्क असो, असो पुष्पशय्याही,
येइल तुझिया आशयास का पुरी व्यक्तता यांहीं ?
म्हण मला आपला ’ प्रिय---जिवलग ’ हे मधुरे !

जड हस्तांच्या मर्यादित या कृतींमधें पर्थाप्ति
जडातीत त्या मनोगताची कशी बरें व्हावी ती ?
शुक्तिपुटीं जर समाविष्ट तो रत्नाकर होईल,
उपचारीं निस्सीम प्रीतिही पुरती समजावेल !
म्हण मला आपला ’ प्रिय---जिवलग ’ हे मधुरे !

स्वाभिप्राया विदित कराया एकच साधन मोठें---
जिव्हाग्रीं तें; पहा विचारुनि मनीं खरें कीं खोटें ?
दों ह्रदयांच्या संगमसमयीं कसल्या लौकिकरीति---
घेउनि बससी ! सोड लाडके मर्यादेवी स्फीति !

विसर तर झणीं व्यवहाराला विसर शहाणपणाला,
आणिक वेडी होउनि वद जें व्हावें या वेडयाला !
म्हण मला आपला ’ प्रिय---जिवलग ’ हे मधुरे !
वद असे मजवरि प्रेम तुझें गे तारे !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- १८९८

मनोहारिणी

( चाल---भक्ति ग वेणी० )

तीच मनोहारिणी !--- जी ठसलीसे मन्मनीं ! ॥ध्रु०॥

सृष्टिलतेची कलिका फुलली
अनुपम, माधूर्यानें भरली;
जिच्या दर्शनीं तटस्थ वृत्ती
भान सर्वही विसरुनी जाती;

ती युवती पद्मिनी---जी ठसलीसे मन्मनीं !

निज गौरत्वें शशिकान्तीला
लज्जा आणीलच ती बाला,
तल्लावण्यप्रभा चमकते !
विजेहूनिही नेत्र दिपविते !

रूपाची ती खनी---जी टसलीसे मन्मनीं.

“ इच्या कुन्तलावरणाखालीं
तारका कुणी काय पहुडली ?
उज्ज्वलता ही तरीच विलसे
भाळीं ! ” हा उद‍गार निघतसे,

ती तरुणी पाहूनी---जी ठसलीसे मन्मनीं !

“ शीर्षीं निजल्या त्या तारेचे
किरण आगळे या रमणीचे
नेत्रांवाटें काय फांकती !”
उद्‍गारविते प्रेक्षकास ती

निज दृष्टिप्रेषणीं--- जी ठसलीसें मन्मनीं !

गुलाब गालीं अहा ! विकसले
आणि तेथ जे खुलुनि राहिले,
विलक्षणचि---ते कंटक त्यांचे
सलती ह्र्दयीं कामिजनांचे !

ऐशी ती कामिनी---जी ठसलीसे मन्मनीं !

मृदु हंसतां ती मधुर बोलतां,
प्रगट होय जी ह्र्दयंगमता,
तीच्या ग्रहणा नयनें श्रवणें
सुरांचींहि वळतिल लुब्धपणें

ऐशी ती भामिनी---जी ठसलीसे मन्मनीं !

वक्षःस्थल पीनत्व पावलें,
गुरुत्वहि नितंबीं तें आलें;
तेणें सिंहकटित्व तियेचें
अधिकचि चित्ताकर्षक साचें !

विकल करी मोहिनी---जी ठसलीसे मन्मनीं !

बहाराला नवयौवन आलें,
ओथंबुनि तें देहीं गेलें !
म्हणुनि पळाली बाल्यचपलता,
गतिनें धरिली रुचिर मंदता

गजगमनें शोभिनी --- जी ठसलीसे मन्मनीं !

सौंदर्यें शालिन्यें पुतळी
ती रामायणमूर्तिच गमली,
उदात्त मुद्रा, गंभीर चर्या,
यांहीं भारत खचिता वर्या,

तीं रमणी सद्‍गुणी--- जी ठसलीसे मन्मनीं !

तिच्या दर्शनें मन उल्हासे,
तिजविण सगळें शून्यचि भासे,
म्हणुनी करुनी ध्यानधारणा
अन्तर्यामीं बघतों ललना
तीच मनोहारिणी---जी ठसलीसे मन्मनीं !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- १९०४

मयूरासन आणि ताजमहाल

कामें दोन सुरेख त्या नृपवरें केलीं :--- मयूरासनीं,
ज्या तो बैसुनि शोभला; प्रथम तें सा कोटि ज्या लागले,
राजे ज्यापुढते जुळूनि अपुल्या हस्तद्वया वांकले,
झाले कम्पित, तत्कारीं शिर असे, येऊनियां हें मनीं;

प्रेमें मन्दिरही तसें निजसखीसाठीं तयें लादुनी ---
कोटि तीनच त्या गभीर यमुनातीरावरी बांधिलें !
चोरें आसन तें दुरी पळविलें ! स्मर्तव्य कीं जाहलें !
आहे अद‍भुत तो महाल अजुनी तेथें उभा राहूनो !

विल्हेवाट अशीच रे तव कृती त्या सर्वदा पावती;
मत्त भ्रान्त नरा ! सदैव कितिही तूं धूप रे जाळिला

स्वार्थाच्या प्रकृतीपुढें---निजमनीं ही याद तूं जागती
राहू दे---तरि धूर होइल जगीं केव्हांच तो लोपला !

काडी एकच गंधयुक्त, नमुनी प्रीतीस तूं लाव ती,
तीचा वास सदा जगीं पसरुनी देई तो तुष्टिला !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित
- १३ नोव्हेंबर १८९२

चिरवियुक्ताचा उद्‍गार

वृष्टीमागुनि चन्द्रकान्तिधवला ती ये शरत्‍ सजिरी,
तैसा रम्य वसन्त तीव्र शिशिरामागूनि तो येतसे,
सूतिक्लेश सरे अनन्तर सुखा तें तान्हुलें देतसे,
पाणी ओसरतां समग्र भरती येते पुन्हा सागरीं.

द्युत्याविष्कृति मोक्षकाल करितो खग्रास झाल्यावरी,
कृष्णानन्तर शुक्ल पक्ष चढती तो कौमुदी घेतसे,
प्रातः काल सुरेख गाढ रजनीमागुनि तो होतसे,
होता दारुण कल्प-अन्त फिरुनी सृष्टि स्मिता आदरी !

या गोष्टी गणणें असे सुलभ गे त्यांला जयाच्या मनीं
आशातन्तु नसे अजूनि तुटला; ते भाग्यशीली खरे !
कान्ते ! मत्सम मे परन्तु असती जे या अभागी जनीं,
त्यांची वाट विपत्समाकुल जगीं होणार कैशी बरें ?

उत्कंठाज्वलनें तुझा विरह हा टाकी मला पोळुनी
या गोष्टी गणतां निराश ह्रदयीं माझ्या भरे कांपरे !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
-  शार्दूलविक्रीडित
- मुंबई १५ नोव्हेंबर १८९२

वियुक्ताचा उद्‍गार

राहे नित्य वसुंधरेस धरुनी हा भाग्यशाली गिरी;
वेलेला लहरीकरीं निरवधी हा अब्धि आलिंगितो;
रेषेला क्षितिजाचिया बिलगुनी आकाश तो नांदतो;

तैसा तो ध्रुव उत्तरेस न कधीं सोडून जाई दुरी;
चित्रोल्लास चिर प्रकाश सुभगच्छायासखीशीं करी;
पोटाशीं धरुनी सदा सुरधुनी स्वर्लोक हा राहतो,
घेऊनी द्युतिदेवतेस तरणी संगें तसा चालतो;

प्रेमें पूरुष संतत प्रकृतिला आश्लेषुनी ती धरी !

हीं युग्में बधतां सुखी, मम मनीं प्राणप्रिये कालवे;
त्यांचा मत्सर उद्‍भवून ह्र्दयीं, होतें नकोसें जिणें !
तूतें सोडूनि दूर हाय ! न मला आतां मुळीं राहवे;
कैसे तूं असशील गे दिवस हे कंठीत माझ्याविणें !

धिक्कारीं मज मीच, ज्यास तुजला कष्टांत या लोटवे !
हीं युग्में बघतां, सखे ! विरह हा दे दूःख मातें दुणें !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित 
- १५ डिसेंबर १९०१